Eigenlijk zou je niet verwachten dat er zoveel organisaties zijn met een angstcultuur. In wiens belang is het om personeel zo aan te sturen dat dit negatieve effecten heeft op de organisatie? Het is behoorlijk irrationeel om een cultuur te creëren of in stand te houden waardoor de winst van de organisatie niet groeit, maar juist afneemt! En toch gebeurt het.
Het vergroten van de omzet en het drukken van de kosten zijn waardevolle doelen voor ondernemers, directeurs, investeerders en aandeelhouders. Voor een medewerker die in een winkel werkt, is de winstgevendheid van de onderneming maar gedeeltelijk van belang. Natuurlijk heeft hij er baat bij – zijn baan blijft erdoor bestaan – maar de werkelijke waarde van het maken van winst is voor mensen onder aan de ladder gering. Belangrijker voor hen is het krijgen van erkenning, steun, acceptatie en goedkeuring van directe collega’s en leidinggevenden. Uit onderzoek blijkt ook dat de relatie tussen medewerkers en hun direct leidinggevende de toon zet. De onderneming als geheel kan nog zó gezond en veilig zijn, als de relatie met de chef verziekt is, dan kan dat al voldoende reden zijn om angstig te worden.
De rol van angst
Angst is dé manier om mensen tot gehoorzaamheid te dwingen, maar het is funest voor het commitment, of met nog zo’n mooie Engelse term, engagement. En hierin schuilt een lastige balans die menig leidinggevende hoofdpijn bezorgt. Een leider moet wel een beetje bedreigend zijn; het is immers zijn taak om zijn mensen scherp te houden en zich bewust te zijn van hoe ze hun werk uitvoeren. Het wordt ook van hem verwacht; een leider die dit nalaat, zal minder serieus genomen worden.
Maar hoewel het ook de rol van de leidinggevende is om als autoriteit op te treden, is het wel van belang om gezag niet te laten omslaan in intimidatie. Een leider die angst inboezemt, oogst misschien wel gehoorzaamheid en dwingt daarmee respect af, maar zijn ondergeschikten zullen zich daardoor nog maar met één doel bezighouden: de bron van de angst manipuleren, om zo de dreiging te verminderen.
Controle
Het lijkt dan wellicht alsof medewerkers gecommitteerd zijn aan de bedrijfsdoelen, de hiërarchie en de geldende targets, maar zij doen dit alleen omdat ze daarmee de bron van hun angst, de leidinggevende, onder controle kunnen houden. In werkelijkheid zullen ze vooral gecommitteerd zijn aan zichzelf en het buiten de deur houden van angst. Door dat te doen, hoef je als medewerker niet bang te zijn, hoef je niet met lood in je schoenen naar je werk en kun je gewoon je rekeningen blijven betalen. Bovendien heeft je leidinggevende de eindverantwoordelijkheid. Als het misgaat, kloppen ze bij hem aan, niet bij jou.
Een angstcultuur is een organisatiedisfunctie waarbij collectieve, belemmerende angst prominent aanwezig is en stelselmatig wordt ingezet om loyaliteit, gehoorzaamheid en inzet bij medewerkers af te dwingen.
Mensen kunnen elkaar ook gek maken. Angst heeft meestal een feitelijke, aanwijsbare oorzaak. Maar soms gaan verhalen, roddels, aannames een eigen leven leiden. Medewerkers kunnen elkaar waarschuwen voor gevaar dat in werkelijkheid niet aanwezig is. Vaak verdwijnt die angst weer vanzelf, als blijkt dat het gevaar, de afstraffing of de gevreesde uitkomst uitblijft. Hoe minder interactie er plaatsvindt tussen medewerkers op de werkvloer en hoger management, hoe groter de kans dat er indianenverhalen ontstaan. Hoe meer interactie, hoe meer kans dat vooroordelen weggenomen worden. Laat je als leider dus zien, laat je kennen, toon interesse en maak contact. Doe dat en je hebt al een flinke slag gemaakt!
Leiders in de angstcultuur
Leiders staan niet op zichzelf. Eén leidinggevende die zich bedient van intimiderend gedrag heeft nog niet direct een angstcultuur tot gevolg. Pas wanneer angst een prominent, structureel, collectief en belemmerend karakter heeft, dat niet beperkt blijft tot incidenten, maar deel wordt van de dagelijkse gang van zaken, kunnen we met recht spreken van een angstcultuur. Voor het ontstaan van een angstcultuur moet daarom aan de volgende kenmerken worden voldaan:
- Angst is structureel en prominent aanwezig.
- De angst is belemmerend en collectief.
- Het gedrag dat angst veroorzaakt is genormaliseerd.
- Medewerkers nemen geen ontslag.
- Medewerkers komen niet in opstand.
Houding medewerkers
Naast het prominente en structurele karakter speelt ook de houding van medewerkers een voorname rol. Als mensen in verzet komen of ontslag nemen, kan zich geen angstcultuur vestigen. Medewerkers weigeren dan immers om bangmakerij en intimidatie te accepteren. Dat er een angstcultuur ontstaat, betekent dus ook dat de mensen die onder die angst gebukt gaan dit toestaan en in zekere zin dus accepteren. De aanzet voor een cultuur wordt vaak door leidinggevenden gegeven, maar pas wanneer er draagvlak is onder hun volgers kan een cultuur zich werkelijk vestigen.
Bron: Angstcultuur
Door: Peter Fijbes
