Wie op dit moment niet tot over z’n oren bezig is met agile, zelfsturing, participatieprocessen, gespreid leiderschap, zelforganisatie, zwermen, co-creatie, inclusie, ketenoverstijgende samenwerkingsverbanden… die loopt nu al hopeloos achter. Zo lijkt het.
Het is alsof we onszelf, en ons leiderschap, volledig opnieuw moeten uitvinden. Ik denk dat dat maar ten dele waar is. We hebben namelijk als mensheid een eeuwenlange ervaring in samenwerken, samenleven en veranderen waaruit we kunnen putten. Antropologische inzichten die kunnen helpen om sterke en gezonde organisaties te creëren en onderhouden.Organisatie als tribe
De mens van zo’n 50.000 jaar geleden was vermoedelijk even intelligent als wij nu, leefde in totaal andere omstandigheden, en deed wat wij nu ook nog doen: tribes vormen. Een organisatie is als een tribe. Als een levend geheel, met dorpspleinen en raadhuizen (vergaderzalen), met steegjes en kroegen waar de echte gesprekken plaatsvinden (rookhokken, koffieautomaten) en met chiefs (leiders), elders (toezichthouders), jagers (verkopers), magiërs (IT, HR, verandermanagers, consultants) en verzamelaars (fee earners, bezig met de kerntaken van de organisatie). Tribes zijn voortdurend in beweging, bestaan in de gezamenlijke verhalen en ontstaan in dialoog. Sterke tribes zijn zowel een solide geheel van gelijkgestemden, als een open systeem met aandacht voor diversiteit dat verstikking tegengaat en groei waarborgt.Traditionele tribes
Traditionele tribes zijn gesloten systemen: hiërarchisch, eenduidig, plaatsgebonden en je bent lid van maar één tribe. De grenzen zijn duidelijk, je wordt vaak in een tribe geboren en je kunt niet zomaar lid worden van een andere tribe. De tribe heeft rituelen die de saamhorigheid voeden en de bestaande hiërarchie en het verhaal overdragen en bestendigen. Er is een duidelijke sociale orde. Het belang van de tribe staat altijd voorop en de totem is voor iedereen helder. De behoefte aan traditionele tribale energie zorgt in organisaties voor stevige onboardingprogramma’s en initiatierites. Traditionele tribes kunnen ruige plekken zijn, zeker voor nieuwkomers. Denk bijvoorbeeld aan straatbendes en grote multinationals met een harde top-downstructuur en een stevige onderlinge concurrentie. Maar eenmaal binnen voelt de tribe voor de leden die goed in het verhaal, het culturele frame, zitten heel vertrouwd, veilig en ondersteunend.Moderne tribes
Naast de traditionele tribes van groepen verwanten, kennen we tegenwoordig ook moderne tribes. Dit zijn tribes die ontstaan rondom een thema, een gedachte, een activiteit. Vaak ook rond een leider die het verbindende idee in de wereld heeft gezet. Moderne tribes hebben andere kenmerken dan de traditionele tribes. Moderne tribes zijn meer divers, zijn te vinden op verschillende locaties en bestaan zowel online als offline en streven naar onderlinge gelijkheid en zo min mogelijk hiërarchie. Ze hebben poreuze en flexibele groeps- en organisatiegrenzen, met vaak meerdere samenwerkingsverbanden en een meepratende, betrokken buitenwereld van klanten, cliënten en burgers. Door de snelle en flexibele organisatievormen kunnen moderne tribes goed met complexe vraagstukken omgaan. Veel beter dan de centraal gestuurde, traditionele tribes. Moderne tribes zijn gericht op samenwerking, verandering en co-creatie.Tribes van de toekomst
De manier van samenwerken in moderne tribes, de organisaties van de toekomst, is anders dan we gewend zijn. Door het grensoverstijgende en multidisciplinaire karakter, vraagt het meertaligheid van de betrokkenen. En resilience in het omgaan met het onbekende om te kunnen acteren in de onvoorspelbare realiteit van voortdurende veranderingen. Bovendien vraagt co-creatie om transparante informatie-uitwisseling en het egovrij delen van ideeën en posities…. Hoe we dit precies moeten vertalen naar nieuwe vormen van leiderschap, samenwerking, besluitvorming en controle valt nog niet mee. Voor een belangrijk deel, denk ik, omdat we in het streven naar nieuw organiseren onze oude tribale behoefte aan gesloten systemen ontkennen.Tribale heimelijke genoegens
Wanneer je een groep mensen in een ruimte zet, ontstaat er niet uit zichzelf een open democratisch systeem met wisselend leiderschap, transparante informatie-uitwisseling en voortdurende nieuwsgierigheid naar andere manieren van kijken en denken. Ons tribale bloed kruipt waar het niet gaan kan. Vaak doen we in gesprekken en vergaderingen alsof we volledig rationeel en los van onze eeuwenoude tribale behoeften zouden kunnen handelen. Weloverwogen en verstandig, op basis van heldere argumenten. Verrassend nieuws: zo werkt het niet!
We willen wel zonder belemmering van ego en andere tribale behoeften samenwerken, maar we kunnen het gewoon nog niet zo goed. En omdat we vinden dat we het wel moeten kunnen, verworden onze basale menselijke en antropologische behoeften tot taboe, tot iets wat we in het boek Building Tribes ‘tribale guilty pleasures’, heimelijke genoegens, hebben genoemd. Dan kun je denken aan de heimelijke behoefte aan een charismatische leider die ons de weg wijst als we het even niet weten, die ons troost als we verdriet hebben en moeilijke beslissingen neemt die we zelf niet durven nemen. En… we zeggen het niet graag hardop, maar eigenlijk willen we helemaal niet gelijk zijn aan de anderen in het team of de organisatie…. er zijn nu eenmaal goede en betere mensen…. niet iedereen is immers even slim, mooi en sexy…. En eigenlijk willen we ook gewoon doen wat we al deden en weten waar we aan toe zijn… met heldere afspraken, vaste rollen, richtlijnen, functieomschrijvingen en rituelen… Allemaal heel menselijke behoeften die in fluïde complexe en bewegende organisaties vaak niet meer welkom en behulpzaam zijn.
Om open, inclusieve culturen te creëren die nodig zijn in onze moderne tribes, moet je met elkaar waanzinnig hard werken: verschillen uitspreken, comfortabel zijn met het niet-weten, ego’s aan de kant zetten, bereid zijn geraakt te worden door wat een ander zegt en leren omgaan met de angst voor verandering. Het is onverstandig daarin onze menselijke behoeften te negeren of diskwalificeren, want dan steken ze voortdurend en soms venijnig de kop op onder noemers als: weerstand, machtsstrijd, dikke ego’s, onruststokers, onveiligheid, stuurloosheid, teleurstelling, vleugellamheid, achterstelling en talrijke soorten van lamlendigheid.
Het geheim van een sterke tribe
Naar mijn idee accepteren sterke tribes de tribale behoeften, en vinden ze nieuwe vormen en gebruiken voor deze diepe emoties. Sterke tribes schitteren niet door de afwezigheid van een conflict, maar door hun vermogen goed en effectief naar verschillen te luisteren en conflicten op te lossen. Dat betekent dat een sterke tribe een gedeelde cultuur heeft vanuit het besef dat we het niet over alles eens hoeven zijn, maar wel de verschillen op elkaar moeten kunnen afstemmen. Het potentieel van de tribe benutten staat of valt daarom bij de liefde voor verschillen en het vermogen hier goed mee om te gaan. Vanuit de antropologie weten we dat culturen, tribes, zich vormen in interactie en besluitvorming. We verleiden elkaar, stoten af en trekken aan, hebben woorden en maken het weer goed, maken afspraken en komen die soms wel en soms niet na. Het is aan organisaties, aan leiders en medewerkers, om de interactie- en besluitvormingsprocessen zo te organiseren, dat alle invalshoeken daadwerkelijk benut kunnen worden. Het geheim van een goede, stevige tribe zit erin een omgeving en cultuur te creëren waarin waarachtige, mooie, spannende, verdrietige en moedige gesprekken gevoerd kunnen worden. Ik noem dit kampvuurgesprekken. Met een paar technieken en een beetje magie maak je van een gemiddelde bijeenkomst of vergadering een kampvuurgesprek. In het boek Building Tribes krijg je hiervoor praktische tips, stappenplannen en gespreksmodellen, doorspekt met wereldse wijsheden en makkelijk te implementeren ingrediënten. Ik wens je veel plezier met vuurtje stoken.
Jitske Kramer reist de wereld over om te leren van traditionele healers, leiders, verrassende innovators en willekeurige voorbijgangers. Ze kijkt naar de wereld en organisaties door het oog van een antropoloog. Zij is Corporate antropoloog. Spreker. Ondernemer. Facilitator. Oprichter van HumanDimensions. Trainer van het jaar 2013. Auteur van Normaal is Anders, Deep Democracy – De wijsheid van de minderheid, Wow! Wat een verschil, De Corporate Tribe (Managementboek van het Jaar 2016) en Building Tribes.
