Als wij werken aan cultuurverandering, tough leadership en moedige dialogen, werken we liever vanuit rollen dan vanuit functies of vaste hokjes. Wat is een rol nou precies en wat kan je met denken vanuit rollen in organisaties en bedrijven? Wij putten uit het rijke gedachtegoed van Deep Democracy, ontwikkeld en uitgewerkt door Arnold Mindell, Myrna Lewis en Jitske Kramer als we denken vanuit- en werken met rollen.
De exacte vertaling van het begrip ‘role’ valt niet mee. Wanneer we spreken over ‘rollen’, vullen onze gedachten zich al snel met ‘sociale rollen’, zoals vader, moeder, dochter. Of ‘functionele rollen’, zoals leidinggevende, onderzoeker, ondersteuner. Of ‘persoonlijkheidsrollen’ als doordouwer, grapjas en verbinder. In de roltheorie van Deep Democracy is dit allemaal waar, maar is een rol nog veel meer dan dat. Een rol verwijst naar alles wat er in een groep kan zijn. Zoals gevoelens, gedachten, thema’s, rollen, ideeën, meningen, gedragingen, ziektes, dromen, archetypen, et cetera. Het woord ‘rol’ is een neutrale term die geen ordening aanbrengt, maar de informatie, het ‘iets’ of de ‘meerdere ietsen’ in de groep aanduidt. In elke groep zitten altijd allerlei rollen, zoals emoties, meningen, ideeën en gedachten. Maar denk ook aan archetypische rollen als ‘leiders’ en ‘volgers’, ‘doeners’ en ‘denkers’ ‘harde werkers’ ‘overwerkers’ en ‘vakantie vierders’.Identificeren met een rol
In een groep of op je werk of in je gezin zitten altijd allerlei rollen, waarin je je in principe allemaal kunt herkennen. Meestal neem je een aantal rollen vaker in dan andere. Zo pak je wellicht snel de rol van luisteraar of juist van leider. Van harde doorwerker of van degene die het weekend echt vrij wil zijn. Van manager of vakantie-vierder-in-korte-broek. Of ben je iemand die eerder de analytische feiten naar voren brengt of juist het belang van intuïtie benoemt. In Deep Democracy-termen heet dit dat we onszelf met bepaalde rollen identificeren, ‘dat ben ik’, waardoor je andere rollen als ‘dat ben ik niet’ ervaart. Door bijvoorbeeld te zeggen ‘ik ben boos’, is het lastig om tegelijkertijd ‘verdrietig’ of ‘blij’ te zijn. De emotie ‘boos’ neemt jou als het ware helemaal over. Door je met een emotie te identificeren word je de emotie. Je kunt ook zeggen dat de emotie bezit van je neemt.Een rol is groter dan een individu
Een rol is altijd groter dan een individu. Jij mag dan ontzettend boos zijn, er zijn altijd nog heel veel andere mensen die ook boos kunnen zijn. Jij kunt dat fantastische idee hebben bedacht, er zijn nog altijd veel meer mensen die hetzelfde idee hebben. De mogelijk geruststellende gedachte is dat dit ook geldt wanneer je een minderheidsstandpunt hebt: wanneer jij twijfelt over het nieuwe plan waar iedereen zo enthousiast over is, zullen er meer mensen zijn die twijfelen. Rollen zweven als het ware als magneetjes door de groep en telkens is er iemand anders die zich tot de rol voelt aangetrokken, deze ‘tot zich neemt’ en zich ermee identificeert. Het inzicht dat een rol groter is dan een individu, verklaart ook waarom het niet altijd helpt om ‘de rotte appel’ uit het team te halen. Of waarom een bepaald team ook na de vele wisselingen ‘zo energiek’ bleef. Als mensen uit een groep stappen, blijven de rollen in het geheel van de groep. Duurzame veranderingen kunnen pas ontstaan wanneer de onderliggende conflicten en tegenstellingen in een groep worden opgelost. De thema’s, rollen, die in een groep spelen, zijn immers groter dan de afzonderlijke personen. Met andere woorden, als die ene autoritaire manager vertrekt, blijft de spanning rond de rol ‘autoritair en sturend’ aanwezig in de groep. Als je die ene overwerkte collega met vakantie stuurt blijft de rol van ‘stress en te hard werken’ in de groep. Wanneer je deze spanning niet oplost, is de kans groot dat de volgende manager zich hierop stuk bijt.Een individu is groter dan een rol
Tegelijkertijd is een individu groter dan een rol. Een mens is meer dan leidinggevende, want ook nog vader of moeder, kind van zorgbehoevende ouders, etcetera. Zelfs als je ontzettend boos bent, ben je nog altijd meer dan alleen boos. Je kunt tegelijkertijd heel positief en verdrietig zijn. Tenminste, als je je los kunt maken van je boosheid. Als je je beseft dat je groter bent dan de rol ‘boosheid’, kun je om de situatie lachen en huilen tegelijk. Iemand die voor ‘strategieplan A’ is, kan dus tegelijkertijd ook (op elementen) voor ‘strategieplan B’ zijn. We kunnen meerdere dingen tegelijkertijd zijn. Door dit besef kunnen we flexibeler met de situatie omgaan. Wanneer we ervaren dat we meerdere dingen tegelijk kunnen zijn, krijgen we de ruimte om te bewegen en tot de meest maximale oplossing te komen. Het kan gewoon: je vrij voelen op je werk en hard werken op vakantie…. There’s only life.Rolfluïditeit
De roltheorie laat zien dat we meerdere rollen tegelijk kunnen zijn, zoals je op hetzelfde moment boos, blij, verdrietig, aan het werk en vrij en kunt zijn. We kunnen tegelijk ook dat andere zijn. Wanneer we de wereld om ons heen op deze manier ervaren, zeggen we in de termen van Deep Democracy dat de rollen vloeibaar zijn, er is rolfluïditeit: er is even geen ordening die alles vastzet. Tegenstellingen, meningen en gedachten vloeien in elkaar over en we kunnen de verschillende invalshoeken met elkaar combineren.
Zulke momenten voelen vaak magisch; alles komt samen en je staat in open contact met de hele zee aan mogelijkheden om je heen. Alles is mogelijk, de horizon opent zich. Er bestaan verschillende woorden om dit fenomeen van diepe verbondenheid te beschrijven, zoals flow, synergie, transformatie en groei. Wanneer gezichtspunten in elkaar overvloeien, zijn er mogelijkheden voor groei en vernieuwing. In individuen, in teams, in organisaties. Werkelijke verandering heeft rolfluïditeit nodig. Wanneer rolfluïditeit niet mogelijk is, ervaren we spanningen en conflicten in een groep. We gaan dan vechten met personen omdat die vast zitten in een rol.
Tijdens rolfluïditeit vloeien de rollen, patronen en individuen als het ware in elkaar over en vormen samen één geheel. Of of denken wordt en en denken. Mensen staan in verbinding met het gevoel dat alle rollen in de individuen en in de groep zitten. We kunnen in principe elke dag opnieuw alle kanten op: alle waarheden en realiteiten staan voortdurend tot onze beschikking. Informatie en invalshoeken liggen voor het oprapen. Groepen in flow vinden synergie door alle mogelijkheden en combinaties die zich aandienen te gebruiken, zonder belemmerende gedachten. Of, zoals iemand het eens verwoordde: ‘Het is nu net of de leiding een stukje van onze mening krijgt en wij de wereld van de leiding beter snappen.’ Door rolfluïditeit ontstaat dialoog, cutuurverandering, change.
Door: Danielle Braun en Jitske Kramer
