Een klokkenluider is een persoon die, al dan niet anoniem, een misstand in een bedrijf of organisatie naar buiten brengt. En hoewel het in eerste instantie vrij normaal lijkt om misstanden aan de orde te stellen zijn er veel redenen te vinden om het juist niet te doen. De Wet Huis voor klokkenluiders zou hier verandering in moeten brengen.
Klokkenluidersgedrag onderzocht
Onderzoek (1) uitgevoerd onder Nederlandse studenten van de Vrije Universiteit in Amsterdam, geeft aan dat klokkenluidersgedrag zeldzaam is. Proefpersonen kregen een onethisch verzoek. Het verzoek kwam er kort gezegd op neer dat hen werd gevraagd een valse verklaring op te stellen. Daarmee moesten anderen worden overgehaald aan een ander, dubieus onderzoek mee te doen. Studenten hadden de keuze te gehoorzamen of te weigeren. Maar ze hadden ook de mogelijkheid aan te bel te trekken bij een onderzoekscommissie. Ruim driekwart (77%) van de proefpersonen gehoorzaamde aan het verzoek. Een kleine groep (14%) weigerde. Slechts 9% van de proefpersonen trok aan de bel en deed een anonieme melding bij de onderzoekscommissie.
Waarom zijn klokkenluiders helden
In films zijn klokkenluiders altijd helden. De held die een grove misstand aan de orde stelt en het opneemt tegen heel foute politici en/of bazen met macht en daarbij van geen ophouden weet. Het loopt in de film ook altijd goed af. Het recht krijgt zijn beloop, de boeven uitgeschakeld.
De praktijk is echter weerbarstiger. Daar loopt de klokkenluider tegen een muur van ongeloof en weerstand omdat de waarheid zo ongemakkelijk is. Vaak is de eerste reflex niet de misstand op te lossen, maar de klokkenluider uit te schakelen. Voor bijna twee derde van de klokkenluiders heeft het melden van een misstand forse negatieve gevolgen. Denk hierbij aan ontslag, overplaatsing of als een paria worden behandeld in de eigen organisatie.
Het stigma van de klokkenluider
De praktijk laat zien dat er een behoorlijk stigma op de klokkenluider rust. Maar zelfs wanneer we aannemen dat het enigszins terecht is, of althans enigszins op waarheid berust, dan nog. Ja, klokkenluiders zijn soms outsiders, geen goede teamspelers. Ze hebben soms een onaangename en dwarse persoonlijkheid, het zijn vaak de andersdenkenden en dwarsliggers. Maar dat kan natuurlijk nooit automatisch betekenen dat ze geen gelijk kunnen hebben!
Het stereotype beeld van de klokkenluider is onjuist volgens Margret Heffernan in haar TEDTalk “The dangers of willful blindness”. De overgrote meerderheid is niet gestoord. Ze zijn niet disloyaal. Ze zijn juist enorm betrokken bij de organisatie waarvoor ze werken. En de reden dat ze iets zeggen, de reden dat ze hun ogen per se niet willen sluiten, is dat ze veel om de organisatie geven en willen dat die gezond blijft.
Enkele uit de media bekende voorbeelden van klokkenluiders en de problemen waar ze mee te maken kregen:
- In 1998 bracht Ad Bos verboden prijsafspraken tussen bouwondernemingen naar buiten. Het leverde Bos een persoonlijk faillissement en een voorwaardelijke gevangenisstraf op. In de bouwwereld is hij sindsdien persona non grata.
- Paul van Buitenen speelde in 1999 een belangrijke rol bij de val van de Europese Commissie. Hij bracht frauduleus gedrag van leden van de Europese Commissie naar buiten. Van Buitenen werd op non-actief gesteld en vervolgens overgeplaatst.
- Eén van de meest schrijnende zaken is die van oud Defensie medewerker Fred Spijkers. Op 14 september 1984 verloor mijnexpert Rob Oova zijn leven bij een ongeluk met een mijn. Spijkers, net in functie als maatschappelijk werker, kreeg opdracht de echtgenote van Oova te vertellen dat nalatigheid van haar man de oorzaak was. Hij maakte haar duidelijk door Defensie te zijn gestuurd en niet achter de boodschap te staan. Er was een ernstig vermoeden dat de mijn van het type AP-23 ondeugdelijk was. Spijkers werd m.b.v. een vervalst psychiatrisch onderzoek als paranoïde en schizofreen omschreven en kwam in de WAO terecht. Na een jarenlange strijd erkende Defensie op 29 november 2002 dat ze Spijkers, de Tweede Kamer, media en samenleving 18 jaar lang systematisch had misleid.
Wet Huis voor klokkenluiders
Dat klokkenluiders voor onze samenleving van groot belang zijn is evident. Ze brengen immers misstanden naar buiten. Ook de overheid ziet dat in. M.i.v. 1 juli 2016 is de Wet Huis voor klokkenluiders in werking getreden. Doel van deze wet is de mogelijkheden tot het melden van misstanden te verbeteren én, heel belangrijk, de melder te beschermen.
Zijn daarmee dan alle problemen opgelost? Was het maar waar. Zestien maanden na de opening van het Huis voor klokkenluiders waren er reeds honderden meldingen binnengekomen, maar nog geen enkel onderzoek naar een misstand afgerond. In december 2017 verscheen er een vernietigend rapport met een advies voor een herstart van het Huis voor klokkenluiders. Helaas heeft de herstart weinig goeds opgeleverd. Want in december 2018 melden 2 klokkenluiders uit het Huis voor klokkenluiders zich om wederom melding te maken van misstanden in een organisatie die is opgericht om misstanden rondom klokkenluiders te voorkomen.
De overheid lijkt nog steeds niet in staat klokkenluiders goed te beschermen. Zo loopt de implementatie van de EU Klokkenluidersrichtlijn op dit moment nog steeds. Nederland is te laat met de implementatie. De status van de implementatie lees je hier. Van klokkenluiders wordt dus nog steeds veel moed gevraagd. Ze nemen immers grote risico’s een misstand aan de orde te stellen in een omgeving waarin anderen liever wegkijken. De bescherming die de overheid zegt te bieden (b)lijkt vooralsnog een farce. De kans daarbij blijvende schade op te lopen is zeer reëel. Je bent dan ook een held wanneer je een misstand meldt!
1. Bron: Bocchiaro, P., Zimbardo, P.G. & Lange, P. A. M. Van (2012). To defy or not to defy: An experimental study of dynamics of disobience and whistle-blowing. Social Psychology.
- Meer weten over waarom bedrijven soms domweg interne meldingen van klokkenluiders negeren, lees dan dit artikel: Organisatiecultuur en klokkenluiden in het publieke domein of Klokkenluiders, hun beweegredenen en hun ethiek.
Door: Rijk Binnekamp
Rijk Binnekamp is zo’n 20 jaar actief geweest op gebied van training, coaching en leiderschapsontwikkeling, heeft nog immer een bovengemiddelde interesse in leiderschap en alle aspecten die daar mee samenhangen. Zijn ideeën en gedachten vertrouwt hij regelmatig toe aan papier.
