Trauma is een woord dat zijn oorsprong vindt in het Griekse τραύμα (trávma), wat letterlijk “wond” of “beschadiging” betekent. Trauma kan ontstaat door een externe factor, zoals een ongeluk. Trauma kan ook ontstaan door psychische verwonding. Dat laatste heet psychisch trauma en daar ga ik hieronder verder op in.
In mijn coachingspraktijk help ik klanten om hun belemmerende gedragspatronen te transformeren naar positieve verandering. Om tot een positieve verandering te komen is het belangrijk om trauma te begrijpen en te doorgronden.
Psychisch trauma
Vrijwel iedereen heeft op een bepaalde manier iets pijnlijks mee gemaakt. Maar niet iedereen kan zeggen dat er sprake is geweest van misbruik, geweld of verwaarlozing. Wat de meesten wel kennen is het verlangen naar verbinding, erbij horen en erkenning. Als deze behoefte niet wordt vervuld, kan dit leiden tot (ongezond) aanpassingsgedrag, zoals moeilijk nee kunnen zeggen, te hard werken en over eigen grenzen heen gaan, (te lang) in conflicten te blijven hangen en blijven vechten tegen autoriteit.
Dit aanpassingsgedrag wordt ook wel overlevingsgedrag genoemd. Overleving is gebaseerd op pijn vermijden of op herinneringen aan eerdere pijnlijke situaties. Je zou kunnen zeggen dat we in onze persoonlijkheid een Overlevingsdeel hebben, een deel dat gekwetst is geweest. Dat gekwetste deel kan zo heftig zijn dat er sprake is van psychisch trauma: een psychologische wond die zo pijnlijk is, dat het een afgesplitst deel wordt van ons. Dit betekent dat we het niet meer (willen) zijn. We houden het uit ons bewustzijn.
Hoewel het wegkijken van pijn helpt om te overleven in het moment, blijft de pijn bestaan en kan het later in het leven leiden tot belemmerende gedragspatronen. Door vastzittende pijn te verwerken en deze patronen te transformeren, is het mogelijk om te komen tot positieve en blijvende verandering. Professor Dr. Franz Rupert ontwikkelde een model dat onze persoonlijkheid beschrijft als opgebouwd uit drie innerlijke delen: het getraumatiseerde deel, het overlevingsdeel, en het gezonde deel.
In mijn boek Geluk op het werk? Train je gelukscompetenties! heb ik het concept van de drie innerlijke delen beschreven in de inleiding en bij de gelukscompetentie Persoonlijk Leiderschap. Het traumadeel noem ik het Gekwetste deel en het gezonde deel heb ik het Vitale deel genoemd. De term Overlevingsdeel heb ik behouden, omdat ze beter te laten aansluiten bij de taal van organisaties. Het deel dat zorgt en kiest voor duurzaam geluk is het Vitale deel.
Drie delen volgens het traumamodel van Rupert
Om de drie innerlijke delen zichtbaar te maken, werk ik in mijn coaching sessies vaak met opstellingen, zoals ik leerde in mijn opleiding ‘Opstellen volgens het Rupert model’. Sindsdien heb ik in mijn transformatiecoaching met menig coachee gewerkt met deze drie delen. Het verwerken van de vastzittende pijn is namelijk een belangrijke sleutelfactor om het Overlevingsdeel minder hard te laten werken en het Vitale deel meer regie te laten krijgen.
Ien van der Pol, oprichter van de Alba Academie en auteur van Coachen waar het pijn doet (Boom, 2019) verdiepte zich ook in het traumamodel van Rupert. Op basis van haar boek duik ik dieper in de 3 innerlijke delen volgens Rupert. Alleen houd ik wel de namen aan die ik er aan heb gegeven.
Kenmerken van de drie innerlijke delen
Het Gekwetste Deel
Het Gekwetste deel vertegenwoordigt de pijn en angst die zijn ontstaan door onverwerkte traumatische ervaringen. Dit deel blijft – hoewel vaak diep weggestopt – een bron van onrust. Kenmerken van dit deel zijn:
- Aanwezigheid van pijn: Angst, woede, verdriet en machteloosheid zijn niet verdwenen, maar eerder afgesplitst van het bewustzijn. Deze gevoelens zijn vaak afkomstig uit de kindertijd.
- Triggers in het volwassen leven: Onverwachte gebeurtenissen, opmerkingen of situaties kunnen oude wonden activeren, zelfs als deze geen directe verband houden met de oorspronkelijke trauma’s.
- Zoeken naar heling: Dit deel verlangt naar erkenning en integratie. In de coachingsmethodiek ‘opstellingen’ die ik vaak gebruik, wordt het zichtbaar gemaakt. Dit kan helpen om het Gekwetste deel opnieuw te integreren en daardoor te helen.
Het Overlevingsdeel
Het Overlevingsdeel is de beschermer die als taak heeft om de pijn uit het bewustzijn weg te houden. Het wil voorkomen dat pijn opnieuw boven komt. Dit deel maakt gebruik van verschillende strategieën hiervoor te zorgen, zoals:
- Vermijden van pijn: De pijn wordt weggedrukt en ontkend, vaak door zich aan te passen aan de verwachtingen van de omgeving of door zich te storten op werk of plezierige activiteiten.
- Creëren van illusies: Dit deel houdt de pijn op afstand door zichzelf verhalen te vertellen, zoals: “Mijn moeder was altijd liefdevol,” ook al was er alleen praktische zorg en ontbrak er emotionele aandacht .
- Gedrag gebaseerd op het verleden: Het Overlevingsdeel handelt vaak vanuit oude ervaringen en niet vanuit de situatie in het hier en nu. Dit leidt tot gedragspatronen die ons kunnen belemmeren, zoals te veel pleasen, grenzen negeren, of in conflicten blijven hangen.
De stroom onprettige emoties onderdrukken, heeft een nadeel: het betekent vaak dat je álle emoties onderdrukt, waardoor ook gevoelens als diepgevoelde levensvreugde moeilijker voelbaar zijn.
Het Vitale Deel
Het Vitale deel vertegenwoordigt ons vermogen om volledig aanwezig te zijn in het moment. Het staat voor onze veerkracht en levendigheid. Het is het enige deel dat in staat is om trauma te erkennen, te doorvoelen en daarmee te helen. Kenmerken van dit deel zijn:
- Realiteit in het hier en nu: Het Vitale deel ziet de werkelijkheid zoals die is, zonder zich te laten beïnvloeden door oude pijnen.
- Erkenning van pijn: Dit deel kiest ervoor om oude wonden onder ogen te zien, ze te doorvoelen en gezonde strategieën te vinden voor behoeften zoals liefde, veiligheid en erkenning.
- Emotionele veerkracht: Het Vitale deel kan emoties op een gezonde manier uiten, zoekt verbinding met anderen, respecteert grenzen en toont empathie.
- Autonomie en zelfliefde: Het Vitale deel is in staat om zelfvertrouwen en zelfliefde te ontwikkelen, heeft geen behoefte om anderen te redden, en kan op eigen benen staan.
Het getraumatiseerde deel bevat de pijn en angst van onverwerkte trauma’s, terwijl het overlevingsdeel zich richt op het vermijden van deze pijn door gedragsstrategieën en beschermingsmechanismen. Het gezonde deel blijft onaangetast door trauma en vertegenwoordigt dat deel van onszelf waarin we volledig aanwezig zijn en in contact staan met ons hoofd, hart en lichaam (vrij naar Dalmeijer, Laat de verschijnselen spreken, Noorderlicht 2024).
Liefdes- en hechtingstrauma
Liefdes- en hechtingstrauma is een vorm van psychisch trauma. Deze pijn ontstaat wanneer een kind op jonge leeftijd niet de liefde, veiligheid, en bescherming krijgt die het nodig heeft. Dit soort trauma’s kunnen zich ontwikkelen door drie belangrijke oorzaken: het gevoel ongewenst te zijn bij de geboorte, ongeliefd te zijn door een emotioneel onbeschikbare ouder, en onbeschermd te zijn door verlies, verwaarlozing, of (emotioneel) geweld. Deze oorzaken kunnen diepgaande gevolgen hebben voor de ontwikkeling van een kind, en leiden vaak tot belemmerende gedragspatronen in het latere leven.
Ongewenst Zijn
Het gevoel ongewenst te zijn begint wanneer de ouder, vaak de moeder, het kind niet kan of wil verzorgen. Het kind voelt zich volledig afhankelijk van de moeder en zet zijn eigen ‘ik’ opzij om te voldoen aan haar verwachtingen of behoeften. Dit mechanisme kan de eerste kiem zijn voor zelfafwijzing en zelfdestructief gedrag. Het kind ontkent zijn eigen gevoelens en behoeften om de ouder tevreden te stellen, wat leidt tot zelfontkenning.
Afwijzing door de ouder gebeuren om verschillende redenen: soms is er een afkeer van het kind vanwege het geslacht, omdat de ouder een voorkeur heeft voor een jongetje of meisje. Dit kan leiden tot een identiteitstrauma waarbij het kind zich moet aanpassen om de relatie met de ouder in stand te houden.
Het kan ook gebeuren dat er een traumatische bevalling is geweest waarbij het pasgeboren kind de stress opvangt van de moeder. Het kind neemt de stress over van de moeder. Hier ontstaat dan al een onbewust Gekwetst deel.
Ongeliefd Zijn
Ongeliefd zijn betekent dat het kind niet de liefde en aandacht krijgt waar het naar hunkert. Een baby zoekt instinctief contact en veiligheid via oogcontact, gezichtsuitdrukkingen en warme woorden van de moeder. Als deze tekens van liefde uitblijven, ontwikkelt het kind een gevoel van onveiligheid.
Om zichzelf te beschermen tegen nog meer pijn, sluit het kind zich emotioneel af, wat leidt tot een hechtingstrauma. Het kind leert geen zelfliefde te ontwikkelen, omdat het zich volledig identificeert met de ouderof verzorger die de afwijzing veroorzaken. Het Overlevingsdeel van het kind neemt het over en probeert de ouder te redden, te plezieren of de schuld bij zichzelf te zoeken. Dit leidt tot verwarring tussen eigen emoties en die van de ouder; het kind neemt onbewust de trauma’s en spanningen van de ouder over en negeert zijn eigen pijn en behoeften.
Onbeschermd Zijn
Een kind dat wordt blootgesteld aan verlies, verwaarlozing of misbruik, ervaart een gebrek aan bescherming en liefde. Dit kan later leiden tot een constante zoektocht naar veiligheid en erkenning bij anderen. Het gevoel van machteloosheid en verlatenheid kan zo pijnlijk zijn dat het kind dit deel van zichzelf afsplitst om het te kunnen verdragen. Dit deel wordt het Gekwetste deel.
Het Overlevingsdeel probeert dan koste wat het kost te voorkomen dat een vergelijkbare situatie van machteloosheid zich herhaalt. Dit kan zich uiten in een weerzin tegen macht of juist een afwijzing van de eigen persoonlijke kracht. Het kind leert om zijn eigen macht niet te erkennen of verstandig te gebruiken, omdat de associatie met macht de pijnlijke herinnering onbewust oproept.
Verlies trauma
Verlies trauma, zoals het overlijden van een ouder of het opgroeien zonder biologische ouders, veroorzaakt vaak een diepe wond, want de emotionele band met een biologische ouder is uniek en onvervangbaar. Het verlies van deze biologische band kan gevoelens van verlatingsangst, onmacht, schuld, of woede oproepen. In sommige gevallen leidt dit tot een houding van onafhankelijkheid: “Ik heb niemand nodig” en “Ik moet alles alleen doen.” Dit is een natuurlijke verdedigingsmechanisme.
Intergenerationeel Trauma
Trauma’s kunnen soms van generatie op generatie worden doorgegeven; dit fenomeen heet intergenerationeel trauma. Kinderen pikken vaak onbewust de emotionele pijn en onverwerkte trauma’s van hun ouders op, waardoor ze onderdeel worden van een vicieuze cirkel van pijn. Dit kan leiden tot een dader-slachtoffer dynamiek, waarin het kind destructief gedrag gaat laten zien. Het kind kan dit destructieve gedrag naar zichzelf richten en/of naar anderen. Een voorbeeld van destructief gedrag naar zichzelf is: jezelf de schuld geven, dus jezelf schuldig voelen; of gedachten ontwikkelen als “Ik ben niet goed genoeg” en “ik ben het niet waard”. Destructief gedrag naar anderen kan bijvoorbeeld de vorm aannemen van woede uitbarstingen.
Als de ouder de dader wordt en het kind slachtoffer is het niet alleen schadelijk voor het kind. Als de patronen van dader-slachtoffer wordt doorgegeven aan toekomstige generaties. wordt de pijn verder doorgegeven.
In mijn blog over de dader-slachtoffer dynamiek ga ik hier dieper op in en deel ik tips om uit de dader-slachtoffer spiraal te stappen.
Helingsproces: Van Overleven naar Leven
Het begrijpen van deze innerlijke delen en trauma’s is slechts de eerste stap. De sleutel tot heling ligt in het integreren van het Gekwetste deel, het verzachten van de beschermingsmechanismen van het Overlevingsdeel, en het versterken van het Vitale deel. Dit proces vraagt om moed, geduld en de bereidheid om diepgewortelde pijn onder ogen te zien.
In mijn coachingspraktijk maak ik gebruik van tafelopstellingen volgens het Rupert-model, waarbij deze drie delen worden verbeeld en doorleefd. Door vastzittende pijn te verwerken, krijgt het Vitale deel meer ruimte en regie, en kunnen er keuzes gemaakt worden die bijdragen aan duurzaam geluk en welzijn.
Door: Veronique Kilian
Theatershow
De theatershow ‘De vechtkunst van liefhebben en samenwerken’ is een avond vol inspiratie, humor en diepgang waarin auteur, teamcoach en theatermaker Veronique Kilian je meeneemt op een reis door de verborgen lessen die we in de eerste jaren van ons leven leren. Ontdek hoe deze lessen je karakterstructuren vormen, en vooral: hoe je oude patronen kunt doorbreken om liefhebben en samenwerken een nieuwe invulling te geven. Kaarten zijn al te bestellen op www.veroniquekilian.nl/theatershow
Veronique Kilian is auteur, (team)coach en theatermaker. Eerder schreef zij 3 boeken over teamcoaching, werkgeluk en leiderschap. Ook interviewt zij leiders en professionals in haar Chief Happiness Officer Podcast. Meer over haar is te vinden op veroniquekilian.nl en trainjegelukscompetenties.nl
