Cultuur vormt zich continu in dagelijkse interactie. En soms zijn er momenten van acceleratie, verstilling of stevige bestendiging nodig. Dit zijn de speciale periodes van verandering die plaatsvinden tijdens bijzondere bijeenkomsten, de momenten waarop we problemen met elkaar aanpakken en overgangen vieren. Om deze speciale momenten goed te begeleiden moet je actief ruimte maken voor herordening, bezinning en creatie. En hierbij is een bepaalde mate van magie noodzakelijk, zodat de tribe via werkelijke ontmoeting en geraaktheid kan komen tot nieuwe, herstelde of verdiepte zingeving en ordening.
Mensen veranderen in drieën
Wil je tribes bouwen, dan moet je openstaan voor verandering. Hoewel verandering een wezenlijk onderdeel van het leven is, vindt vrijwel ieder mens dit toch ook een ingewikkeld gegeven. Elke verandering stelt immers de huidige ordening ter discussie. Nieuwe inzichten leiden tot nieuwe conclusies, tot ander gedrag en misschien wel tot een nieuw geloof in wat goed en fout is. Verandering haalt je uit je routine en gaat altijd samen met chaos en onwetendheid. In de antropologie noemen we deze periode van onzekerheid tussen het oude en het nieuwe de liminale fase, het ondertussen, waarin oud niet meer telt en nieuw nog niet duidelijk is.
Het is een periode die identiteitsvragen oproept en verlangen en nostalgie naar vroeger aanwakkert. Het is een periode waarin de ordebewakers zullen proberen de oude orde te herstellen, waarin chiefs worden uitgedaagd liminaal leiderschap te tonen en magiërs om hun magie in te zetten. Tot een nieuwe ordening komen betekent onzekerheid begeleiden. We denken graag dat we een verandering in twee fases kunnen bereiken, van ist naar soll, van A naar B, van huidige naar gewenste situatie. Maar mensen veranderen in drieën, zoals we in ons eerdere boek De Corporate Tribe uitgebreid beschreven. Tussen A en B zit een ondertussen, een liminale fase. Op de meeste plekken op aarde wordt in drie stappen veranderd.
Rites de passage: liminale fase
Jongens in Malawi ondergaan een inwijdingsritueel om van jongen een volwassen man te worden. Na hun kindertijd worden zij op enig moment met een duidelijk ritueel het dorp uitgejaagd en zijn ze vanaf dat moment geen jongen meer. Er volgt een periode van groepsleren op een afgelegen plek in het woud. Dit is de liminale fase, het ondertussen, waarin ze noch jongen noch man zijn. Vervolgens keren ze met een tweede overgangsritueel terug naar het dorp, als man.
Overal ter wereld geven mensen vorm aan transformatie en verandering door middel van rites de passage, overgangsrituelen om verandering goed te laten verlopen. Rites de passage kennen drie fases:
- separatie of vernietiging van het oude;
- liminaliteit of het ondertussen;
- re-integratie.
De liminale fase heeft ongekende kracht. Het is in deze fase dat mensen verward zijn door het ontbreken van culturele kaders en sociale positie. Het is juist ook dan dat dialoog en verandering een optimale bedding hebben. Bij reorganisatie in onze westerse organisaties maken we relatief weinig gebruik van de kracht van de liminale fase. We lijken in twee stappen te willen veranderen in plaats van in drie fases. In plaats van de liminale fase te benutten en te rekken, verkorten we die graag. We streven te snel naar duidelijkheid en nieuwe structuur.
De uitdaging ligt juist in het begeleiden van de onzekerheid van de liminale fase. Het is de fase waarin mensen optimaal openstaan voor nieuwe duiding en boodschappen en snel kunnen leren. Veranderen doe je in drieën. Met aandacht, moedige gesprekken en een beetje magie.
Liminaliteit
Het begrip ‘liminaliteit’ kent allerlei omschrijvingen, zoals: de ruimte tussen niet dit en nog niet dat. Between the no longer and not yet. Nieuwe ordening vinden in de chaos. Verwachtingsvol, onzeker, spannend. Betwixt and between. Het gevoel van verliefd, maar nog niet zeker weten of de ander dat ook op jou is. Uncertainty and anxiety. Hoopvol en angstig. Kort en hevig of lang en pijnlijk. Onvermijdelijk bij werkelijke verandering en transformatie.Creating space
Als je het bouwen van tribes, het vormen van cultuur wilt versnellen, moet je tijd maken voor de dialoog. Momenten van liminaliteit creëren waarin het mogelijk is het nieuwe te ontdekken. Om van ‘de zoveelste bijeenkomst’ een ‘magisch moment’ te maken moet je weg van het gewone. Zonder enige schroom of angst voor het onbekende ruimte creëren voor special meetings, kampvuren, momenten van mogelijke transformatie. Als een moment van separatie, of als onderdeel van een langer liminaal proces. Ruimte, magische tijd, creëren om met enige bescheidenheid naar je eigen gelijk te kijken en met de nodige humor te spreken over je eigen dogma’s. Ruimte maken voor andere invalshoeken, voor Harry’s, voor geraaktheid.
Creating space vraagt power, lef en inzicht over hoe je rituelen gebruikt om een energieveld te creëren waarin mensen bereid zijn hun gedachten over ‘de enige en juiste manier’ op z’n minst tijdelijk los te laten. Ruimte voor leegte, voor nieuwe inzichten. In hoofdstuk 6 van het boek Building Tribes laten we zien hoe je momenten kunt creëren waarin je het net even anders doet dan in de dagelijkse praktijk. Kampvuurgesprekken om het ondertussen en het even niet-weten te benutten en liminaliteit waar nodig in gang te zetten of af te ronden.
Holding liminal space
Het is een oncomfortabele luxe om van gedachten te mogen veranderen. En dat is precies wat we doen als we elkaar echt ontmoeten vanuit de bereidheid geraakt te worden door wat een ander zegt. Groei, verandering, ontwikkeling, herordening van bestaande culturele regels … dat gaat niet zonder chaos en conflict. Soms tussen mensen en zeker zo vaak in- en met jezelf. Vaak houden we vast aan onze meningen en ideeën uit angst voor het onbekende. Dan hebben we iemand nodig die ons begeleidt, die de onzekerheid helpt dragen, die de ruimte vrijhoudt voor alles wat er is en zich aandient.
Wij noemen dat holding liminal space. Wanneer mensen onduidelijkheid en chaos ervaren, willen ze zich graag zo snel mogelijk uit de ellende werken: door nieuwe werkprocessen in te voeren, de methode van overleg te veranderen, te proberen anderen te overtuigen van het eigen gelijk, controle uit te oefenen over de uitkomst en het tempo, leiders te wisselen.
Holding liminal space betekent de ruimte maken en behouden om het lerend vermogen van de liminaliteit te benutten. Met lef en rust, power en love. Holding liminal space houdt in: chaos en conflict toestaan, zoeken en niet-weten, verschillende ambities, dromen, twijfels, successen en mislukkingen naast elkaar laten bestaan. De neiging om deze ongemakkelijke tijd in regeltjes te vangen, op allerlei manieren te saboteren en zo veel mogelijk te verkorten zal in veel gevallen groot zijn. Maar onder goede begeleiding komt uit de chaos een nieuwe ordening tevoorschijn. Vaak met een climax van nieuwe inzichten, verdiept contact, een harde lach of een stevig besluit, gevolgd door een gevoel van flow. Oxytocine en serotonine stromen door de tribe. Vaak beschrijven mensen een gevoel van betrokkenheid, eenheid, of zelfs verliefdheid op de groep, alsof ze de groep willen omarmen. Vaak ook komt er veel seksuele energie vrij, veel behoefte tot creatie. We kunnen stoppen met doen alsof en echte gesprekken aangaan. Tribes vormen zich in interactie, dialoog, debat en besluitvorming.
- Dit is een fragment uit het boek Building Tribes. Jitske Kramer is een van de sprekers van het Event Verdraaide organisaties. Meer informatie vind je hier >
Bron: Building Tribes
Door: Jitske Kramer, Danielle Braun
