Bezieling: Het concept van de ziel

Zo gemakkelijk wij in ons taalgebruik het woord bezieling gebruiken, zo lastig kan het zijn om over de ziel te spreken. Dat bezieling bestaat zal niemand ontkennen, maar dat die voortkomt uit een bovenpersoonlijke bron, die in alle tradities verbonden wordt aan het begrip ziel, dat ligt vaak gevoeliger en gecompliceerder. Daar moet je als het ware in geloven, want dat er zo’n bron is, dat is niet te bewijzen.

Het begrip ziel verwijst naar een dimensie die uiteindelijk een mysterie is. Haar bestaan is waar te nemen noch te omschrijven; je kunt de ziel niet meten of aanwijzen, laat staan dat je haar kunt vastpakken. Het is vergelijkbaar met wat de Daodejing (ook wel Tao Te Ching) zegt over de tao ofwel de weg: ‘De tao is niet te benoemen; de tao die wordt benoemd is niet de ware tao.’ In veel organisaties wordt desondanks getracht de bezieling vast te leggen in min of meer hoogdravende ‘mission statements’. In onze ervaring is dat vaak de dood in de pot; de bezieling wordt er meestal eerder plat mee gemaakt, dan dat zij er een dimensie bij krijgt. Het is juist dankzij het feit dat het niet vastgelegd wordt in wat voor dogma dan ook, dat het kan existeren en zijn werking kan hebben. Natuurlijk is het nodig en ook heel zinvol er woorden aan te geven, maar dat alleen bij de gratie van het besef dat elk woord uiteindelijk tekortschiet. Ofschoon we de aanwezigheid van de ziel niet kunnen aanwijzen – en we haar aanwezigheid eerder ontkrachten dan bekrachtigen op het moment dat we dat toch proberen te doen – toch kunnen we de werking van de ziel wel degelijk ervaren. Een bezield iemand straalt bijvoorbeeld een andere levenskwaliteit uit dan iemand die dof en ongeïnspireerd is. En een bezielde werkomgeving wordt gekenmerkt door licht, inspiratie, omhulling, schoonheid en kwaliteit. Dit in tegenstelling tot de talloze onbezielde en karakterloze betonnen kantoorblokken waar veel van onze organisaties in gevestigd zijn. In een product vinden we bezieling vaak terug in schoonheid, een eigen, uniek en intrigerend ontwerp, in een uitzonderlijke kwaliteit of in de manier waarop het product aanvoelt. In de samenwerking tussen mensen uit het zich in een sfeer van verbondenheid, betrokkenheid en gedrevenheid; er is iets bijzonders gaande te midden van deze mensen, er straalt iets van hen af wat aanstekelijk is.

De ervaring van ‘in the flow’ zijn

Als individu ervaren we bezieling in ons leven als een soort ‘flow’, een niet te stoppen stroom van inspiratie die vrij door ons heen gaat en ons voortdurend energie geeft. Wie bezield is, voelt echt plezier in wat hij doet en dat plezier smaakt naar meer. Het versterkt zichzelf als een soort perpetuum mobile, als brood dat zich wonderbaarlijk vermenigvuldigt. Deze momenten van flow worden uiteraard ook afgewisseld met momenten van weerstand en stilstand, maar er is iets dat je steeds weer terugbrengt bij die vrije stroom van creativiteit. Een vrije stroom die je op de toppen van zijn golven een ongekende, door niets te evenaren vreugde schenkt – de vreugde die een kitesurfer ervaart, als hij meegenomen wordt door de omslaande golven van de branding. Of, zoals de Arabische dichter Rumi het verwoordt: ‘When you do things from the soul, you feel a river moving in a great joy.’ Het is ook een vreugde waarmee je moeiteloos andere mensen enthousiast kunt maken voor wat je doet. Ieder van ons herinnert zich vast nog wel die ene leerkracht die vol bezieling kon vertellen en uitleggen, en die je daarmee enthousiast kon maken voor leerstof die op het eerste gezicht nogal saai leek. Een van onze begeleiders over een belangrijke, doorslaggevende ervaring van flow:

Een herinnering: 22 jaar ben ik, een groentje. Lichamelijk een volwassen man, maar geestelijk nog een jongen. Over ruim tien minuten moet ik een symposium openen waarmee ik samen met het bestuur bijna een jaar bezig ben geweest. Zeshonderd mensen zitten op de tribunes recht voor mij, mijn ouders op de eerste rij. Nog eenmaal wil ik de tekst doorlopen die ik in koeienletters heb uitgetypt en tast in de binnenzak van mijn colbertje. Niets! Paniekerig tast ik in de andere binnenzak en vind ook daar niets. Groot alarm! Ik moet de opgevouwen velletjes vanochtend in mijn zenuwachtigheid langs mijn binnenzak hebben laten glijden. Ze liggen daar nog ergens op de gang van mijn studentenkamer. ‘Moet mij weer overkomen, onhandige stumpert!’ denk ik. Ik zal moeten improviseren. In plaats van de formele woorden die ik al weken geleden heb genoteerd – en min of meer heb afgekeken van mijn voorganger, een jaar geleden, die ze waarschijnlijk weer had van haar voorganger het jaar daarvoor – schiet mij een vraag te binnen die een van de sprekers mij de avond daarvoor heeft gesteld: ‘Wat heeft jou nu echt gedreven, dit jaar?’ Wat hakkelend, zoekend, mijn hart bonkend in mijn keel, besluit ik daarover te vertellen. Over hoe het jaar mij fundamenteel veranderd heeft. En hoe ik wens dat wij als samenleving die weg van transformatie ook zullen vinden. Voor het eerst van mijn leven ervaar ik dat de woorden mij invallen, dat ik ze niet vooraf hoef te bedenken, maar dat ze ‘door mij heen’ kunnen komen. Als een surfer heb ik een golf gevonden en laat mij meevoeren. Het hakkelen verdwijnt en ik kan me ontspannen – op het meest spannende moment van mijn bestaan tot dan toe! Een geweldige ervaring.

Haaks op het huidige concept

Als je ‘in the flow’ bent, heb je wel doelen, maar ben je daar geen afgeleide van. De activiteit is vervullend van zichzelf. Je bent dankbaar voor wat je doet en ervaart, en als dat in de toekomst ook nog resultaten oplevert, dan is dat mooi meegenomen. Het gaat je werkelijk om de weg en niet om de bestemming. De Bhagavad gita, een belangrijk boek in het hindoeïsme, geeft daarvoor de volgende instructie:

Je hebt het recht om te werken, maar geen recht op de resultaten. Sta jezelf nooit toe motivatie te putten uit de vruchten van je werk, precies zoals je ook niet gehecht mag raken aan nietsdoen. Zorg dat je houdt van wat je doet.

Dit staat natuurlijk haaks op het huidige concept van prestatiegericht werken, waarbij werknemers in een keurslijf geperst worden van stringente prestatiedoelen, kritieke prestatie-indicatoren (kpi’s) en beloningsinstrumenten. Een werkhouding die op de korte termijn wellicht helpt om veel te bereiken, maar die vaak onvoldoende recht doet aan de bezieling; dit kan op de langere termijn zelfs leiden tot uitputting of verlies van plezier in het werk.

Durven dromen

‘Als je samen een schip wilt bouwen, moet je de werklui niet opdragen hout te verzamelen, je moet niet het werk verdelen en orders geven. Leer hen in plaats daarvan eerst te verlangen naar de eindeloze zee.’ - Antoine de Saint-Exupéry

Bezieling is dus niet zozeer verbonden met materiële doelstellingen, maar met wensen, verlangens en dromen. Zoals Antoine de Saint-Exupéry zo mooi verwoordt dat het bouwen van een boot bezield zou moeten worden door het verlangen de eindeloze zee te kunnen bevaren. Uit dit oerverlangen is immers ooit de droom geboren iets te maken waarmee je de zee kunt oversteken. Iemand had ooit als eerste deze bezielende droom, om iets te fabriceren dat blijft drijven, stormen kan trotseren, bestuurbaar is en vaart kan maken – een boot! Bezieling krijgt inhoud in een droom, in een min of meer concreet beeld over wat mogelijk zou kunnen zijn, een beeld dat je met enthousiasme en energie vervult. Daarbij kan het gaan om iets persoonlijks, maar ook om een groter geheel of een samenwerkingsverband (zoals jouw organisatie). Hoe uitdagender en gewaagder de droom is, des te meer bezielende energie geeft hij. Het is het beloofde land van je ziel, van de ziel van je organisatie: datgene wat je op weg doet gaan, tegenslagen helpt overwinnen en je door woestijnen doet trekken.

De droom van Boyan Slat

Alle mooie dingen in iemands leven en alle grote veranderingen en innovaties in onze wereld zijn ooit begonnen met een droom. De jonge wereldverbeteraar Boyan Slat had op zijn negentiende ook een droom:

Al vanaf mijn tiende doe ik niets liever dan duiken. Die wereld onder water is zo magisch: koralen, wieren, vissen – het wemelt van het leven. En dan die kleuren en die diepe stilte! Maar de zee is allang niet meer alleen magisch en mooi, bij een duiktocht tijdens een vakantie in Griekenland zag ik meer plastic tassen en flessen ronddrijven dan vissen. Dat raakte mij, ik ging me erin verdiepen, en werd me bewust van de ongelooflijke hoeveelheid plasticsoep die in onze oceanen ronddrijft, samengeklonterd in een enorm gebied in de Stille Oceaan dat groter is dan het Iberisch schiereiland. Langzaam drong tot mij door hoe schadelijk dit is voor het milieu, voor het leven in de oceanen en uiteindelijk voor ons allemaal. Dit plastic verpulvert weliswaar, maar het verdwijnt niet. Het wordt uiteindelijk gegeten door vissen, vogels en ander dierlijk leven. Zo vergiftigt het geleidelijk aan ons hele ecosysteem. Ik besloot er mijn profielwerkstuk over te schrijven en begon te fantaseren over hoe dit probleem opgelost kon worden. Ik droomde van iets met gigantische armen waar al het plastic zich in kan verzamelen.

Boyan Slat deed eindexamen en schreef zich in voor een studie in Delft, maar hij bleef bezig met zijn droom. Na een reeks experimenten ontwikkelde hij een prototype van een V-vormige installatie, met twee barrières van vijftig kilometer lengte waarin drijvend plastic wordt opgevangen. De natuurlijke stroming doet zelf het werk en alle troep wordt direct opgezogen en verwerkt.

In 2014 wist hij via crowdfunding in korte tijd meer dan 2 miljoen dollar bij elkaar te krijgen, een recordbedrag. Hij verwacht met het systeem al in 2022 de helft van de naar schatting 100 miljoen ton plastic afval verwijderd en verwerkt te hebben:

Door alle aandacht kwamen er ook artikelen van mensen die het een belachelijk idee vonden, de maffe droom van een onvolwassen scholier. Daar heb ik wel slapeloze nachten van gehad. Intussen heb ik geleerd dat je je niet moet laten afleiden door mensen die zeggen dat iets niet kan.

Zo geeft een bezielende droom antwoord op de vraag: waaraan draag je bij met je werk en waaraan als organisatie? Wordt de wereld er beter van? Zo zegt een ziekenhuis waar wij werkzaam zijn: ‘Wij dromen ervan dat het klimaat hier in dit ziekenhuis – van de manier waarop mensen ontvangen worden tot aan de manier waarop wij zelf met elkaar omgaan – een helend klimaat is: aandachtig, accepterend en menselijk. Een klimaat waarin iedereen, ook wijzelf, beter wordt.’ Het succesvolle cosmeticabedrijf Rituals formuleert het als volgt: ‘Geluk zit in kleine dingen. Het is onze droom om van dagelijkse routines betekenisvolle rituelen te maken.’ En Unilever droomt ervan ‘duurzaam leven tot gemeengoed te maken’: het bedrijf wenst in 2030 de ecologische voetafdruk gehalveerd te hebben. Als je bezield aan het werk bent, heb je het gevoel dat je bijdraagt aan een groter geheel. Je merkt dat je een steentje bijdraagt en ziet de zin van je arbeid. Er is een grote betrokkenheid voelbaar bij het uiteindelijke, nog te realiseren doel in de toekomst.

• Dit is een fragment uit het boek Bezieling werkt dat op de Longlist voor de verkiezing van Managementboek van het Jaar staat.

Bron: Bezieling werkt Door: Hans Wopereis