Marja Postema: Is macht goed of fout?

In Nederland hebben we een nogal negatief oordeel over macht, we vinden immers dat we in een gelijkwaardige samenleving leven. Hier past machtsdenken niet in. Bij het woord ‘macht’ denken we al snel aan ‘de baas spelen’.

Gedurende ons hele leven zijn er situaties waarin macht en onmacht, leiden of volgen, afhankelijkheid en onafhankelijkheid een rol spelen. Soms zitten we in een boven positie en in een andere situatie nemen we een onder positie in. Dit begint tussen ouder en kind, gaat verder tussen leerling en docent en eindigt bij werknemer en werkgever. Echter ook in andere situaties speelt macht een rol.  Want wat denk je van machtsverschillen tussen vrienden of partners en natuurlijk broers en zussen?

Gevoelens van macht en machteloosheid zijn als een grondtoon aanwezig in alle situaties

Macht en invloed liggen in elkaars verlengde. Heb jij het idee dat je invloed uitoefent op de loop van je leven en op je werk? Wanneer je leeft met het idee dat je invloed hebt op jouw leven, zul je eerder doorzetten bij een tegenslag. Als je weinig vertrouwen hebt in je eigen invloed, zul je juist eerder opgeven. In momenten dat je invloed hebt, voel je je machtig. Zo niet, dan voel je je machteloos. Deze gevoelens veranderen continu. In je werk voel je je machtig wanneer je iets voor elkaar krijgt en vervolgens machteloos omdat anderen beter of sneller zijn. Terwijl je je machtig voelt in het ene levensgebied, bijvoorbeeld werk, kun je je machteloos voelen in het andere, bijvoorbeeld liefde. Mensen die zich over het algemeen machtig voelen, durven eerder voor zichzelf op te komen dan mensen die het gevoel hebben dat ze geen invloed hebben.

Valkuil van de macht

Macht is in zichzelf niet goed of fout, het is een gegeven. Maar wanneer je handelt vanuit macht, omdat je de baas bent, bepaal je vaak voor anderen wat er gaat gebeuren. Daardoor neem je een ‘boven’ positie in. Vanuit deze positie oordeel je over anderen. Deze houding kan worden ervaren als arrogant of afstandelijk en mensen kunnen zich gekleineerd voelen. Je kunt wel macht hebben, maar dat wil niet zeggen dat je macht krijgt. Het effect op machtsgedrag is namelijk: men volgt gehoorzaam met tegenzin of men vecht er tegen. De noodzaak om anders om te gaan met macht komt voort uit een veranderende samenleving; medewerkers verwachten een gelijkwaardige houding van hun leidinggevende en ze willen serieus genomen worden in hun eigen wensen en ideeën. Dat is voor degene die de touwtjes in handen heeft een uitdaging, want macht loslaten betekent ook controle loslaten en anderen leren vertrouwen.

De invloed van onze ervaringen met macht uit onze jeugd

Een kind ontdekt tijdens zijn tweede en derde levensjaar zijn autonomie. Het onderzoekt de omgeving leert initiatieven nemen, onderneemt acties, verkent de wereld in haar eigen beschermde omgeving. Het kind ervaart haar eigen onafhankelijke macht bij de ontdekking van het woordje ‘nee’. Wat een machtig woord! ”Ik kan het zelf”, “Ik wil niet”. Met het nemen van eigen ruimte groeit ook het gevoel van eigen waarde. Het is een machtig gevoel om te mogen zijn wie je bent en te doen wat je wilt doen. Er zijn ouders die dit de koppigheidsfase noemen, iets wat de kop ingedrukt moet worden. Wanneer een kind de ruimte krijgt om zijn autonomie te ontwikkelen, kan de basis gelegd worden voor een gevoel van zelfvertrouwen. Krijgt  het deze ruimte niet, dan ontwikkelt het gevoelens van schuld en onzekerheid. Zijn jouw eerste ervaringen met macht vernederend en angstig? Dan is de kans groot dat je dit soort situaties te alle tijde wilt vermijden. Je ontwikkelt vaardigheden als gehoorzaamheid, behulpzaamheid of vriendelijkheid ten aanzien van diegenen die de macht hebben. Dit doen je om jezelf te beschermen. Of je zorgt er juist voor dat je zelf in een machtspositie terecht komen, zodat je de controle in handen houden. Kinderen die al jong in het leven veel verantwoordelijkheid hebben gekregen, bijvoorbeeld bij verlies of ziekte van een van de ouders, nemen soms de positie van een ouder in. Dat geeft een gevoel van macht. Zij vinden het later vaak moeilijk om hun hoofd te buigen voor een autoriteit. Het valt niet mee om een dergelijke houding los te laten want het levert veelal aanzien, macht en bewondering op. De andere kant van de medaille is echter dat deze mensen vaak alleen komen te staan.

Onze ervaringen met macht bepalen hoe we ons in ons werk zullen opstellen

Omdat we niet beter weten, kunnen we het verleden herhalen; je legt je neer bij de macht van anderen en doet wat je is opgedragen of je verzet je tegen macht omdat je dat in het verleden ook hebt gedaan om eigen zeggingskracht te krijgen. Op die manier lever je nog steeds een gevecht met het verleden. Je kunt ook (onbewust) anderen aandoen wat jou is aangedaan, door zelf overal invloed te willen uitoefenen en anderen geen ruimte te geven. Maar je kunt ook de overtuiging hebben dat je altijd machteloos bent en proberen op een indirecte en onopvallende manier macht uit te oefenen. Doe je je mond niet open tijdens een vergadering? Dan gaat de macht aan je voorbij. Macht is immers het vermogen invloed uit te oefenen op je omgeving. Dat kan op een directe manier maar ook indirect. In onze democratische overlegcultuur streven we meestal naar gelijkwaardigheid, eerlijkheid en openheid. Macht negeren we het liefst. We praten er niet over, maar voelen de aanwezigheid toch voortdurend. Vooral wanneer je aan het kortste eind hebt getrokken of op momenten dat je geconfronteerd wordt met je eigen onvermogen om ergens tegen in te gaan. Medewerkers krijgen in hun werk vaak te horen dat ze zich meer moeten ‘profileren’. Ze moeten duidelijker laten merken wat ze kunnen en weten, om collega’s te informeren of klanten te overtuigen van hun goede diensten of producten. Hier ligt een kans om te leren anders met macht om te gaan en meer invloed te krijgen.

Machtsverschillen aanvaarden

In een situatie van machtsverschil, bijvoorbeeld tussen manager en medewerker, ouder en kind, hulpverlener en cliënt, is het de kunst dat beide partijen hun positie accepteren. Hun samenwerking wordt voor een groot deel beïnvloed door de houding van degene in de  machtige positie. Een manager die een medewerker ondersteunt wordt eerder geaccepteerd, dan een manager die alleen oog heeft voor zijn eigen belangen. Daarnaast zul je vanuit een machtspositie anderen moeten kunnen begrenzen en aanspreken. Een ouder die danst naar de pijpen van een kind of een leidinggevende die zijn medewerkers geen duidelijkheid geeft, nemen hun verantwoordelijkheid niet. Soms is het een uitdaging voor degene in de onder positie om zich te laten leiden door degene met macht, maar vaak is het ook fijn om duidelijke leiding te krijgen. Kun je je overgeven aan leiding?  Je hoeft je niet machteloos te voelen ook al is de ander machtiger. Je kunt je ook laten inspireren en steun ontvangen. Door: Marja Postema, Emotionele Intelligentie Academie