Zelfsturing is nog geen zelforganisatie

‘Leidinggeven aan zelforganisatie’: dat was de titel van een advertentie in mijn socialemediatijdlijn voor een cursus. Dat klinkt behoorlijk tegenstrijdig. Tijd om het kussen van de ‘zelfactiviteiten’ op te schudden. Eerst maar even: wat is zelfsturing?

Geschatte leestijd: 4 minuten

Self-management – self-control – self-regulation – self-efficacy

Zelfsturing bevindt zich – gezien de wetenschappelijke publicaties – in het veld van self-management (de verantwoordelijkheid over je eigen gedrag dragen), self-control (de kundigheid om je eigen emoties en uitingen te sturen), self-regulation (de mogelijkheid om jezelf op eigen kracht te veranderen) en self-efficacy (de mate waarin iemand gelooft in zijn eigen vermogen om taken te voltooien en doelen te bereiken).

In organisatorische context draait zelfsturing om de distributie van zeggenschap en verantwoordelijkheid. Een definitie van zelfsturing waar onderzoekers het onomstotelijk over eens zijn, lijkt er niet te zijn.

Gedeelde concepten

Auteurs beperken zich tot beschrijvingen met een aantal gedeelde concepten: het vermogen om jezelf te leiden bij het plannen, organiseren, uitvoeren en beoordelen van je gedrag. Het is ‘het regelvermogen om een betreffend proces te sturen’, volgens Herman Kuipers en Pierre van Amelsvoort (1993), sociotechnici van het eerste uur. Sociotechniek is een bedrijfskundige visie die eind vorige eeuw als alternatief gepresenteerd werd voor de nog steeds toenemende bureaucratisering in organisaties.

Waar je dan naartoe stuurt bij zelfsturing? Naar de gewenste richting, en die bepaal je zelf.

Zelfsturing kennen we vooral door de opmars van de zelfsturende teams. Die teams zijn gebaseerd op ideeën van de sociotechniek die gericht zijn op het functioneren van mens en organisatie. Dat leidt tot verantwoordelijkheid lager in de organisatie, meer aandacht voor eigen inbreng, en zelf het ‘hoe’ bepalen. Zelfsturing gaat over het sturen van je eigen of teamgedrag in een gewenste richting, en daar ook zelf de verantwoordelijkheid voor nemen. Je moet kunnen uitleggen waarom je doet wat je doet.

Dan de volgende: wat is zelforganisatie?

In de wetenschap wordt zelforganisatie beschreven als ‘het spontaan ontstaan van orde’. De Belgische fysicus Prigogine en filosoof Stengers omschrijven in hun boek Order out of chaos (1984) zelforganisatie als het fenomeen waarmee een systeem zelf de interne structuur organiseert, onafhankelijk van externe interventies. Onze classificatie van de wereld legt orde op in verschillende vormen, afhankelijk van ons standpunt. We zien de orde die we willen zien. Voor jou is een bureau van een collega met stápels papier of de slaapkamer van je puber misschien een zooitje; voor de eigenaar wellicht een vorm van orde. Die weet precies wat waar ligt. Orde is contextueel: ze hangt af van de omgeving waarin ze voorkomt. In wezen is het een interactie tussen een waarnemer en subject.

Daarnaast is orde subjectief; afhankelijk van je referentiekader zal iedereen orde op een andere manier ervaren. In welke mate iets ordelijk is, bepaal jijzelf. In de thermodynamica noemen we dat ‘entropie’, het tegenovergestelde van extropie. Extropie is de neiging van systemen om orde te scheppen in chaos. We kennen extropie veel beter als zelforganisatie: het vermogen van het systeem zelf om structuur te creëren zonder externe druk.

Aanbrengen van eigen orde

In de organisatorische context gaat zelforganisatie dus over een eigen orde aanbrengen op een moment dat jij dat nodig vindt. Daarmee kunnen we gelijk korte metten maken met interpretaties van zelforganisatie vanuit de commerciële advieswereld zoals: ‘bij zelforganisatie wordt het overstijgende doel van de organisatie vertaald naar doelen op teamniveau’, of ‘de zelforganiserende teams zijn resultaatverantwoordelijk, zij realiseren zelf teamdoelen en bepalen zelf hoe ze dat doen’.

Met het aanbod van een cursus ‘leidinggeven aan zelforganisatie’ of ‘het coachen van zelforganisatie’ sla je de plank volledig mis. Zelforganisatie wordt hier verward met zelfsturing. Beide begrippen zijn veel te waardevol van zichzelf, omdat ze totaal verschillende mechanismen triggeren.

Samenvatting: zelfsturing en zelforganisatie

Samengevat: zelfsturing is het vermogen om jezelf te leiden en verantwoordelijkheid te nemen over je eigen gedrag. Zelforganisatie is het vermogen van een complex systeem om structuur te creëren zonder externe druk. Dit is veel meer dan een semantische discussie: zelfsturing legt de focus naar de binnenkant van het complexe systeem, terwijl zelforganisatie juist zoekt naar de verbindingen om die te kunnen benutten voor verandering. Zelfsturing en zelforganisatie zijn twee compleet verschillende fenomenen die absoluut niet op één continuüm kunnen worden gezet. Wat beide wel hebben, is toegevoegde waarde in een organisatorische context. Zelfsturing, omdat het professionals ruimte geeft om hun werk te doen. En zelforganisatie, omdat het tot innovatie kan leiden.

Wellicht begrijp je de hype van zelfsturing nu beter. Of van zelforganisatie. Mocht je in de loop van deze uiteenzetting in gedachten een zwerm vogels voor je zien, dan ben je niet de enige!

Bron: Chaordisch organiseren

Door: Nicoline Mulder