In liminale tijden liggen allerlei vormen van machtsmisbruik op de loer, wat het gevoel van onzekerheid en onveiligheid alleen maar verder versterkt. De diepmenselijke behoeften staan onder druk. Machtsmisbruik ontstaat wanneer mensen hun machtspositie overmatig gebruiken door anderen te dwingen iets te doen, maar ook als ze die onvoldoende gebruiken. Zoals ouders die geen grenzen stellen of teamleiders die geen beslissingen nemen.
We denken graag dat mensen macht misbruiken omdat ze gek of psychopathisch zijn, maar als dat zo zou zijn hoefden we alleen maar enkele rotte appels eruit te vissen en kwam alles goed. Het punt is dat het juist vaak heel gewone mensen zijn die hun macht misbruiken. Mensen zoals jij en ik. Mensen met veel macht, maar ook mensen die laag in de pikorde van de groep staan, bijvoorbeeld door te traineren of door al dan niet bewust onzinverhalen en roddels te verspreiden. Iedereen heeft een vorm van macht en gebruikt deze dagelijks om dingen voor elkaar te krijgen. De vraag is of we dit rechtvaardig doen. Het is niet moeilijk te bedenken dat het veelvuldig gebruik van trickstertactieken kan leiden tot machtsmisbruik. Als macht niet naar eer en geweten gebruikt wordt, maar slechts voor eigen belang, is dat zeer beschadigend voor de groep, de organisatie, de samenleving.
Macht is niet goed of slecht, het is energie waarmee we dingen voor elkaar krijgen. Het is er altijd, het is niet makkelijk om er goed mee om te gaan, maar essentieel om te hebben. Het is onderdeel van ons mens-zijn. Met macht kun je impact hebben op allerlei situaties, ook in onvoorspelbare omstandigheden. De ervaring van macht kan je sociale intelligentie aantasten. Het vraagt veel zelfbewustzijn om macht rechtvaardig in te zetten.
Machthebbers beïnvloeden de wereld
Om tot de beste besluiten voor de groep als geheel te komen, is het van belang om alle geluiden te horen. Maar als een verandering voor jou of jouw groep nadelig uitpakt, is het heel verleidelijk om te voorkomen dat echt alle perspectieven op tafel komen. Iedereen heeft de mogelijkheid om dingen te verzwijgen of onder het tapijt te vegen, maar mensen in machtige posities hebben hier net wat meer middelen voor. Door hun machtige netwerk in te schakelen, de toegang tot de media te benutten en met geld en invloed internetcampagnes te starten. Zoals we hebben gezien, werken trickstertactieken altijd. Als je zorgt dat je het verhaal aan jouw kant hebt, heb je de macht om de wereld te beïnvloeden en je eigen belangen veilig te stellen.
Machtsmisbruik kan zich uiten in een ideeënoorlog tussen partijen met een zeer ongelijke machtsverhouding. De ene partij heeft tientallen miljoenen euro’s te besteden aan lobbypraktijken en toegang tot de hoogste politieke en zakelijke kringen. De ander heeft enkel idealen en creativiteit. Dit zie je bijvoorbeeld in het verschil in macht van de tabakslobby en hun tegenstanders.
Atlas Network
Het wereldwijde Atlas Network is een goed voorbeeld van hoe mensen met geld en grote relatienetwerken verhalen naar hun hand kunnen zetten. Op hun website kun je lezen dat het een non-profitorganisatie is die tot doel heeft om voor alle individuen de rechten op economische en persoonlijke vrijheid veilig te stellen via haar wereldwijde netwerk van vijfhonderd strategische partners in honderd landen. Het netwerk organiseert denktanks, bijeenkomsten met namen als Freedom Dinner, en het jaarlijkse Liberty Forum. Veel van de Atlasleden hebben zakelijke belangen in de olie- en gasindustrie. De netwerkpartners helpen elkaar door samen artikelen te publiceren en informatie te verspreiden, waarmee zij ook de publieke opinie proberen te beïnvloeden.
Dit Atlas Network heeft, volgens de journalistieke en activistische website DeSmog, in 2018 op grote schaal informatie verspreid om Greta Thunberg en de scholierenprotesten voor het klimaat in een kwaad daglicht te zetten. DeSmog is een internationale organisatie die zich tot doel heeft gesteld om ‘de pr-vervuiling op te ruimen die de wetenschap en oplossingen voor klimaatverandering vertroebelt’ en wordt door onder andere Time Magazine en The Guardian geprezen als het tegengif voor corporate rookgordijnen van misinformatie en heeft verschillende onderzoeksprijzen gewonnen.
De Atlasleden gebruikten volgens onderzoek van DeSmog hun relaties om op grote schaal het verhaal te verspreiden dat het bij de studentenprotesten ging om een groep ‘klimaatgekkies’ en ‘klimaatpopulisten’, dat ze ‘bewust klimaatonheil’ verspreidden, dat ze ‘geen idee hadden waar ze het over hadden’ en hoe ‘klimaatextremisme kwetsbare kinderen gek maakt’.
DeSmog toonde aan dat het Atlas Network in het geheim You-Tubers inhuurde om deze boodschap te verspreiden. Het is eenheldere vorm van machtsmisbruik om via een pr-campagne een narratief te pushen waarmee je de reputatie van anderen beschadigt.
Extinction Rebellion
Een vergelijkbare dynamiek zie je rondom Extinction Rebellion, die door dezelfde kanalen worden neergezet als ‘gevaarlijke milieu-extremisten’ die ‘apocalyptische somberheid verspreiden’, waarbij het nieuwe scheldwoord ‘alarmisten’ is geboren. Door deze spin gaat het niet meer over de inhoud, maar wordt de klimaatbeweging gecriminaliseerd en gaat het gesprek over de manier van protesteren. Het echte gesprek over de echte belangen blijft zo buiten schot. En we trappen er (bijna) allemaal in.
Een rankingsval voelt als marteling
Ook aan de kant van de zittende machtsorde is het oprecht niet makkelijk als verhalen veranderen. Als mensen voelen dat de ranking gaat schuiven, worden er existentiële angsten aangeraakt. Als je keldert in de pikorde doet dat fysiek pijn. Een zogenaamde rankingsval laat volgens de neurowetenschapper David Rock vergelijkbare gebieden in de hersenen aangaan als wanneer je gemarteld wordt. Dat komt doordat dit het gevoel of de feitelijkheid oproept dat je wordt bedreigd in je bestaansrecht binnen de groep, of dat jouw groep op de maatschappelijke ladder wordt ingehaald door andere groepen. Een simpele opmerking als ‘mag ik jou feedback geven’ kan hierdoor al zorgen voor een hartverzakking.
Het blijkt verrassend eenvoudig te zijn om iemands gevoel van status per ongeluk te bedreigen, bijvoorbeeld met een onschuldige opmerking dat iemand ergens niet zo goed in is. Veel alledaagse gesprekken worden ongemerkt gedreven door onbewuste gevoelens van statusbedreiging en het verlangen om niet als minder te worden gezien door de ander.
Wanneer mensen zich bedreigd voelen in hun status, kunnen ze standpunten gaan verdedigen die nergens op slaan, in de hoop hiermee de pijn van een statusdaling te vermijden. Meer vrouwen aan de top, hoe moet dat dan met de mannen? Meer ruimte voor jongeren, worden de ouderen dan afgedankt? Meer hogere posities voor mensen van kleur, worden witte mensen dan opeens achtergesteld? Minder manieren tot de bekende kapitaalvermeerdering, hoe moet dat dan met economische waardevermeerdering? Wanneer historische identiteiten en posities dreigen te veranderen en de bijbehorende privileges worden ‘afgepakt’, zijn je brein en lichaam niet meer in staat goed te luisteren en is het risico op machtsmisbruik groot. We zien dit in alle kantoorruzies, familievetes, buurtgevechten, grensconflicten en oorlogen over de hele wereld.
Moedig leiderschap
Vreedzame transformaties vragen om moedig leiderschap van ons allemaal. In de ideale wereld geven we mensen en organisaties die een rankingsval meemaken een zachte landing. Bedrijven in de fossiele brandstof genoten de afgelopen decennia enorm veel aanzien en privileges, maar in het veranderende narratief dalen zij in ranking. Wanneer dit doorzet, komen die bestuurders, ceo’s en aandeelhouders de komende jaren lager op de apenrots te staan.
Hele businessmodellen kunnen omvallen en anderen kunnen gaan floreren. Dat doet pijn bij de huidige machthebbers en zij zullen hier met hun hele netwerk tegen vechten, al dan niet met onzinnige argumenten. Er ontstaan winnaars en verliezers, en voor we het weten misbruiken degenen die stijgen in ranking hun nieuw verkregen hoge positie om de degenen die dalen een trap na te geven.
Het kan een hele strijd worden tussen wie de moreel-juisten en moreel-fouten zijn. Dat is het eigenlijk al. Het is inherent aan een tijd waarin we ons verhaal herschrijven, en het zou zo mooi zijn als we voor de vroegere helden ook een goede plek vinden.
Ook de vorige generatie heeft zo goed mogelijk gewerkt aan de doelstellingen, op de manieren die toen aan de orde waren, in een verhaal dat toen relevant was. Daar hoeven zij zich niet voor te schamen. Het is denk ik nodig dat wij hen daar ook voor honoreren. En tegelijk mogen we hen ook bevragen op hun keuzes en is het gepast als zij ‘sorry’ zeggen voor bepaalde zaken. Evengoed zal de toekomstige generatie ons, jou en mij, later diezelfde vragen stellen. Wat heb jij gedaan vanaf 2024 toen al die issues bekend waren? Ben jij een goede voorouder?
Beluister de Boom Management Podcast met Jitske Kramer: Tricky Tijden
- Dit artikel komt uit het boek Tricky Tijden van Jitske Kramer dat op de shortlist staat voor Managementboek van het Jaar.
Door: Jitske Kramer
