Een menselijk bestaan is niet mogelijk zonder liminaliteit, dan zou alles stagneren. Het leven bestaat uit een aaneenschakeling van routines en gewoonten, maar ook uit allerlei toevalligheden en onverwachte gebeurtenissen die ons in ongewone of zelfs buitengewone situaties brengen. Dit zijn de momenten die je maken tot wie je bent, die je karakter vormen en die vernieuwing brengen. Dat is altijd zo geweest en zal altijd zo zijn. Antropologen noemen die buitengewone momenten liminale situaties.
Buitengewone situaties vragen om buitengewone aanpak
Op zulke momenten hebben we niet genoeg aan de structuren, gewoonten en vaardigheden uit de gewone routinetijd. Buitengewone situaties vragen om een buitengewone aanpak. Antropologen hebben fantastisch in kaart gebracht wat wij, homo sapiens, nodig hebben in zulke verwarrende tijden. En waar het in onze huidige transformatieaanpak vaak misgaat. Liminaliteit geeft een bril om naar de ervaring van verandering te kijken. En een structuur om onszelf door die tussenruimte te begeleiden. Transformaties en cultuurveranderingen vinden plaats in het ondertussen, op de drempel van een oud en een nieuw normaal.
De term liminaliteit werd als eerste gebruikt door de Franse antropoloog Arnold van Gennep in zijn boek Les Rites de Passage (1909), over het belang van overgangsrituelen. Hij kwam tot de ontdekking dat er een universeel patroon zit in hoe mensen in elke cultuur grote veranderingen ervaren. Rituelen en liminaliteit blijken altijd terugkerende fenomenen te zijn.
Over liminaliteit
-
Liminaliteit komt van het Latijnse limes, dat ‘drempel’ of ‘grens’ betekent. Een vloeibare tussentijd waarin de normale grenzen van gedrag en denken versoepelen, waardoor de weg wordt geopend naar verbeelding, vernieuwing en vernietiging. Een ontdekkingsruimte voor nieuwe wensen en mogelijkheden. Het is de ruimte tussen A en B, tussen dit en dat. The space between the no longer and not yet. Betwixt and between. De ruimte tussen verhalen. Een buitengewone tijd waarin wat was er niet meer is, en wat gaat zijn nog onbekend is. Een overgangsperiode waarin een persoon (of volk, of organisatie) geen afgebakende sociale rol of positie heeft. Autoriteit in welke vorm dan ook wordt in twijfel getrokken, gezag wordt ondermijnd, oude rechten worden opgeschud, gevestigde normen verdwijnen, heilige huisjes en symbolen bespot. Het is een uiterst kwetsbare periode en zeer uitdagend voor iedereen die er middenin zit. Het voelt leeg doordat de bekende zingeving is weggevallen. En vol doordat je zoveel emoties tegelijk kunt voelen.
Wij mensen doen niet altijd wat goed voor ons is en rommelen in de waan van de dag vaak gewoon door. Terwijl het zo belangrijk is om zo af en toe de rust te nemen om in verbinding te komen met ons innerlijke weten. Tijdens liminaliteit leg je contact met het kleine in jezelf en het grote van de wereld, om betekenis en energie terug te vinden. Om je plek weer te vinden, want als je weet waar je bent, dan weet je waar je naartoe moet. Op Bali had ik dit nodig om de stap naar een grote verandering in mijn leven te kunnen maken. Om de moed te verzamelen om mijn relatie na bijna twintig jaar stop te zetten en ten diepste te voelen waarom dat nodig was. We kennen allemaal dit soort periodes van bezinning. Als individu, maar ook als familie, als groep, als organisatie
en zelfs als samenleving. Dergelijke grote veranderingen vragen om meer dan een stappenplan en een timeline.
Liminale tijd: een buitengewone, magische tijd
Liminale tijd is de ervaring van drempeltijd, tijd in het ondertussen, een overgangstijd. Het is een buitengewone tijd waarin de gebruikelijke tijdsindelingen vervagen doordat de normale dagelijkse routines en gewoonten worden doorbroken. Liminale tijd verloopt anders dan tijd in het gewone leven. Het voelt anders en heeft een ander ritme. Het is anders dan de kloktijd die we kunnen meten in seconden en minuten. We kunnen onszelf in liminale tijd verliezen. Zo kun je opeens een uur verder zijn of kruipen de minuten juist voorbij. Het geeft een gevoel van tijdloosheid. Een magische tijd waarin ruimte voor reflectie, verkenning en transformatie ontstaat.
Liminaliteit duurt zo lang als de tijd die mensen nodig hebben om te veranderen. De lengte varieert en is afhankelijk van een specifieke situatie of context. Het kan een paar klokuren duren, zoals tijdens een ceremonie, of dagen en weken, zoals tijdens een overgangsperiode in je leven. Denk bijvoorbeeld aan een rouwperiode, daar hangt geen einddatum aan. Sommige dagen vliegen voorbij en andere momenten lijken eeuwig te duren. Tijd verdikt, verbreedt en verdunt zich. Diepgaande transformaties vragen meestal een langere liminale periode, waarin oude patronen kunnen worden losgelaten en nieuwe worden ontdekt en ontwikkeld, waarin oude rollen worden afgelegd en nieuwe identiteiten ontstaan. Kun je het versnellen? Jazeker, door goed te begrijpen wat de universele pa-tronen, kansen, gevaren en verleidingen zijn van deze vloeibare tussentijd. En die goed te begeleiden.
Liminale ruimte: fysiek en metaforisch
Liminale ruimtes zijn fysieke of metaforische ruimtes die zich op de grens tussen twee verschillende situaties bevinden. Denk aan binnen en buiten, publiek en privé, alledaags en heilig. Fysieke drempels en deuropeningen worden in veel culturen gezien als symbolische overgangsgebieden, waar de bruid bijvoorbeeld door de bruidegom overheen getild moet worden om samen het nieuwe leven in te stappen. Of waar amuletten hangen om boze geesten buiten te houden. Jouw auto kan ook een liminale ruimte zijn die je brengt van je werk naar je privéleven. Ook tijdelijke ruimtes kunnen liminale ruimtes zijn, zoals tenten, festivals en kermissen. Sociale hiërarchieën en bepaalde gedragsnormen worden daar tijdelijk opgeheven. Als je de poort door bent of het bandje om je pols hebt, ben je in die bijzondere, tijdelijke, andere ruimte.
Sommige geografische grensgebieden kunnen liminale ruimtes zijn, zoals kustlijnen, rivieroevers, bergen en woestijnen. Het zijn de gebieden die een grens vormen tussen twee verschillende landschappen. Vaak hebben ze een spirituele betekenis en staan er tempels. Het zijn de plekken waar veel mythologische verhalen en legenden zich afspelen. Het strand is voor mij een bijzonder liminaal gebied. Zodra ik het zand op loop, voel ik me anders, mijn lijf ontspant. Ik denk door de liminaliteit van het gebied zelf, de overgang tussen land en zee en de enorme horizon. Het is een plek die voortdurend verandert door het getij, de wind, de zon en de wolken. En er gelden ook liminale culturele regels, door het gebrek aan vaste kledingnormen. Je mag heel bloot zijn of juist bedekt. Dat heb je in een stadspark niet. Op het strand kan ik mijn gewone maatschappelijke rollen en status even achter me laten zodra mijn blote voeten het zand raken. Mijn lijf reageert door diep te ademen en gedachten los te laten.
Liminale ruimte en taal: Ma
Voor zover ik weet hebben de meeste talen geen woord voor een liminale ruimte, behalve het Japans. Het karakter Ma is een combinatie van twee tekens die ‘deur’ of ‘opening’ betekenen, met daar tussenin een teken dat vertaald kan worden als ‘zon’ of ‘maan’.
De meest letterlijk vertaling van Ma is ‘het moment dat maanlicht door een gat of deuropening schijnt’ en wordt gebruikt voor woorden als ‘leegte’, ‘ruimte’, ‘pauze’, ‘interval’ of ‘tussen’. Het karakter beschrijft een niet-ruimte-niet-tijd, een bewustwording van vorm en niet-vorm, een overgang tussen dingen, en iets wat plaatsvindt in de verbeelding van de mens die al die elementen ervaart. Het wordt in Japan onder andere gebruikt in de kunst, bijvoorbeeld door iets weg te laten, waardoor er een nieuwe vorm ontstaat. En in de muziek om de stilte tussen akkoorden aan te geven. Maar7 ook in omgangsvormen waarin mensen via buigingen juist in de stilte momenten respect aan elkaar tonen. Ma gaat ervan uit dat de ruimte die we vaak ‘niets’ noemen, wel degelijk wordt gevuld met ‘iets’, namelijk een intentie die in de tussenruimte kan worden gevoeld of ervaren. Zwijgen en stil zijn is daarom ook Ma, want niets zeggen is een wezenlijk onderdeel van een gesprek waarin vaak veel gebeurt. Ik vind het een ontroerende manier van kijken naar tussenruimtes. Ik hoop dat ik de stiltes tijdens een gesprek en de tijd dat ik moet wachten of in de file sta op die manier zal gaan beleven.
Beluister de podcast met Jitske Kramer: Tricky tijden
Bron: Tricky tijden
Door: Jitske Kramer
