Het hobbelige pad van transitie

Dat we in een grote transitieperiode zitten, hoeft geen betoog meer. Althans, niet volgens de sprekers van het Jaarcongres Transitiemanagement van 21 november jl. De deelnemers van het congres waren vooral op zoek naar handvatten en inspiratie. Want hoe ga je om met de grote vraagstukken waarmee we geconfronteerd worden. Als overheid, onderwijsinstelling, adviseur, organisatie? Waar en hoe begin je?

Prof. dr. Jan Jonker: De Triple-Transitie – Anders denken, Anders doen

Dat het transitiepad hobbelig is, is een understatement. Het is meer een ingewikkelde knoop, waarvan je, als je geluk hebt, nog net het begin te pakken krijgt. Vervolgens duik je de diepte in, hopend op houvast. Dat zei prof. dr. Jan Jonker, hoogleraar duurzaamheid aan de Radboud Universiteit en initiatiefnemer van het Jaarcongres transitiemanagement. Er zijn enorm veel ontwikkelingen gaande, maar het is nog niet duidelijk waar het heel gaat. We zijn terecht gekomen in een tijdperk van digitalisering en dataficatie, maar hebben nog geen idee wat dat betekent. Organisaties gaan van het aanbieden van dingen naar het aanbieden van diensten. Organisaties transformeren naar netwerken, van ‘centraal’, naar ‘zelf’ en ‘nu’. Voorwaarde is dat we ‘wired for change’ zijn. Duidelijk is dat hele systemen anders georganiseerd moeten worden, zegt Jan Jonker. Een beetje beter is niet voldoende, niet wenselijk en niet verstandig. Transitiemanagement betekent ‘anders denken’. Een transitieproces is geen strak plan, er gebeuren constant dingen en veel plannen die we maken, mislukken. We komen er alleen door te prutsen en te proberen, er is helaas nog geen handboek. Voor organisaties is de vraag cruciaal: hoe draagt jouw organisatie bij aan het oplossen van de vraagstukken in de komende 5 à 10 jaar? Luister ook de Podcast met Jonker over de transitie:

Derk Loorbach: Transitiedoen

Prof. dr. Derk Loorbach doet al vele jaren onderzoek naar transities. Hij is directeur van DRIFT, Dutch Research Institute for Transitions. Met meer dan 40 onderzoekers en adviseurs doet DRIFT academisch onderzoek, geeft advies en onderwijs, en kenmerkt zich door activisme. Op basis van het verleden en met inzichten uit de wetenschappen, is men transitie als volgt gaan definiëren: ‘Schoksgewijze fundamentele veranderingen van de dominante structuur, cultuur en werkwijzen binnen een maatschappelijk deelsysteem op de lange termijn.’ Een transitie kun je pas achteraf constateren. Wel kun je al patronen zien, van interactie en van afbraak. Het gaat niet zozeer over waar we heen moeten, maar waar we vandaan komen. We zullen te maken hebben met schokken, maar er zijn ook altijd mensen bezig met oplossingen. Organisaties dienen zich af te vragen waar zij op hun schaal een bijdrage kunnen leveren. En eerst zelf een richting bepalen waar je vanaf wil. Er valt namelijk niets op te lossen met transitiemanagement. Er zijn problemen: hoe kunnen we die anders gaan bekijken, hoe kunnen we daarmee omgaan? Dat is transitiemanagement. Organiseer daarom ruimte in je organisatie, naast je reguliere business, om na te denken over hoe je het hoofdspoor kunt veranderen. Dat betekent niet een ander spoor naast het reguliere spoor. Een transitiegroep moet nadenken over vier vragen:

• Wat moet er worden aangepast?
• Waar gaan we heen?
• Wat moet er worden opgebouwd?
• Waar moeten we mee stoppen?

Ga met elkaar in je organisatie nadenken over het transitieperspectief, hoe gaan we op weg naar een transitie? Wie zet je waarom bij elkaar om te reflecteren op de uitkomst over richtinggevende principes? Transitiemanagement gaat over kritisch radicaal denken op de lange termijn. Oefen dat denken.

Carola Wijdoogen: Transitie versnellen

Carola Wijdoogen is voormalig directeur duurzaamheid bij de NS, was verkozen tot MVO Manager van het jaar 2014 en schreef het boek ‘MVO doe je zo’. De business case voor duurzaamheid wordt steeds beter, betoogt Wijdoogen. Er zijn steeds meer guiding principles, zoals de Sustainable Development Goals van de VN, om een duurzaamheidsstrategie te ontwikkelen. Welke vaardigheden hebben mensen nodig om transitie te bewerkstelligen? Wat is er nodig om ‘echt’ de transitie te maken? Wijdoogen definieerde zeven rollen op basis van wetenschappelijk onderzoek:

• Netwerker: welke interne en externe stakeholders heb je nodig?
• Strateeg: duurzaamheid doe je niet ‘ernaast’, maar is verankerd in de strategie van de organisatie
• Coördinator: om verandering te ondersteunen en te zorgen dat het geïmplementeerd wordt
• Stimulator: om te prikkelen en te verbeteren, van buiten naar binnen
• Mentor: mensen empoweren zodat ze gedrag veranderen
• Innovator: zonder innovatie zal er geen transitie plaatsvinden
• Monitor: een heel belangrijke rol, anders weet je niet of je op de goede weg bent. Weet waar je het over hebt!

Uit het onderzoek kwam naar voren dat de rollen van netwerker, strateeg en stimulator als het meest belangrijk worden ervaren. Hoe zie jij je eigen rol? Over welke competenties beschik jij al en welke moet je nog ontwikkelen? Leiderschap betekent namelijk ook: reflecteren op je eigen effectiviteit. Duurzaamheid is vaak een duivels dilemma. We hebben nog te maken met ‘onduurzame businessmodellen’. Soms schuren besluiten, het geeft veel discussie en publiciteit. Je zult je operatie moeten aanpassen, dan kan het lastig zijn om het positief te houden. Wat betekent het voor jou als change agent? Wat ga jij morgen doen om transitie in jouw organisatie vorm te geven?

Youth for Climate

Te gast was Marius Boerman, een van de jongeren die de beweging Youth for Climate in Nederland heeft opgericht, in navolging van de Zweedse Greta Thunberg. Wat begon met een WhatsAppje op school, groeide uit tot een serieus te nemen partij die met succes een staking organiseerde. Youth for Climate vraagt aandacht voor hun doelen: dat de Nederlandse overheid zich houdt aan het klimaatakkoord van Parijs en bewustwording bevorderen voor het klimaat. Youth for Climate is geen politieke partij. Ze willen sámen hun doelen bereiken. De klimaatdoelen voor 2020 worden waarschijnlijk niet behaald, maar wel laat Youth for Climate luid en duidelijk de stem van de jeugd horen.

Rob van der Rijt: transitie naar een CO2-neutrale organisatie

Hoe maak je de transitie naar een CO2-neutrale organisatie? Die vraag beantwoordde Rob van de Rijt tijdens het jaarcongres. Hij schreef er een boek over en is  oprichter van het Klimaatplein.com. Op dit platform brengt hij verduurzamingspartners bij elkaar, geeft hij tips en laat hij met business cases voorbeelden zien van bedrijven die duurzaam ondernemen en hun CO2-voetafdruk hebben weten te verkleinen. Redenen om aan de slag te gaan met CO2-reductie ziet hij vooral bij familiebedrijven en wel om vier redenen: de wil om bij te dragen aan klimaatverandering, uit kostenoogpunt (kostenbesparing door zonnepanelen, energiesubsidies en energiebesparing), door wet- en regelgeving en MVO. Het laatste verbetert de klantloyaliteit, verhoogt de koopintentie, draagt bij aan het aantrekken van goed personeel en maakt je onderscheidend in de markt. Rob van der Rijt geeft een vijfstappenplan om te komen tot CO2-neutraal ondernemen:

1. Inventariseer je eigen energie- en brandstofverbruik. Maak gebruik van de CO2-calculator waardoor je inzicht krijgt in je eigen impact.
2. Bespaar energie. Denk aan: energiezuinig verlichten, isoleren, intelligent verwarmen en koelen, zuiniger productieproces, slim vervoer, duurzaam (ver)bouwen.
3. Duurzame energie opwekken: als je zelf energie opwekt, doe dat dan duurzaam met zonnepanelen en windmolens.
4. Compensatie: de CO2-uitstoot die je (nog) niet kunt voorkomen of reduceren, kun je compenseren door bijvoorbeeld minder te vliegen en door compensatieprojecten.
5. Communiceer en activeer: laat aan je stakeholders zien wat je gedaan hebt!

Start het gesprek: waar is binnen jouw organisatie de meeste energie of brandstof te besparen? Waar kunnen jullie nog verder verduurzamen?

Martin van Staveren: Transitie naar duurzaam risicoleiderschap

Martin van Staveren staat voor anders omgaan met onzekerheden, risico’s en kwaliteit. Het klimaat verandert: mede en steeds sneller door de mens. Er zijn talloze effecten, soms abstract en ver weg, maar steeds vaker is het concreet en dichtbij en raakt het onszelf. Welkom in de VUCA-wereld! Onze wereld is volatiel, onzeker (uncertain), complex en ambigu en dus oncomfortabel. Is klimaatverandering een risico? Dat is ambigu, want afhankelijk aan wie je het vraagt. Volgens Aons’ mondiale top 15 van risico’s (2019) staat het klimaat pas op de 32^e plaats. Vindt men het niet belangrijk? Jawel, maar men ziet de onderlinge verbanden onvoldoende. Hierdoor staan de klimaatgerelateerde onzekerheden zo laag op de lijst van risico’s. Een duurzaam risico is het effect van onzekerheid op een duurzaam doel. Dan moet je dus wel weten wat we willen. We moeten dus ook de transitiedoelen helder hebben. Als we de risico’s niet weten, dan kunnen we er ons ook niet op voorbereiden. Duurzaam risicoleiderschap houdt in doelgericht en duurzaam durven omgaan met onzekerheden. We kunnen vier dingen doen, de v T’s: Tolerate (tolereren), Transfer (overdragen aan andere partijen), Terminate (stoppen met bepaalde activiteiten) en Treat de gevolgen beperken). Welke risicoperceptie en -bereidheid wint? Van Staveren onderscheidt er drie:

1. Het voorzorgsprincipe: preventief bezig zijn
2. Resilience, ofwel veerkracht: de gevolgen reduceren
3. Een mix van maatregelen: nu en straks, hier en daar.

Zien we klimaatverandering als ‘doom’: verlammend, angstig, we hebben weerstand. Of zien we klimaatverandering als ‘droom’? Kijk naar de realiteit, praat erover, zoek naar oplossingen en gebruik een verhaal als veranderkracht. Transitie is nodig op drie niveaus: individu (maak eigen keuzes), organisatie (vanuit een visie), de maatschappij (denk aan wet- en regelgeving). We moeten bereid zijn uit de taboesfeer te komen. Kunnen we onszelf overstijgen? Kan risicoleiderschap (zie ook het boek Risicoleiderschap) hierbij helpen? Essentieel is formeel en informeel leiderschap, maar ook persoonlijk leiderschap. Laat onzekerheid toe en maak keuzes. Ga de dialoog aan. Tot slot gaf Martin van Staveren vijf tips voor duurzame risicoleiders:

1. Durf te weten én niet te weten: je kunt niet alles weten als je in een transitie zit.
2. Benoem de realiteit: vanuit feiten én beweging.
3. Wees helder én realistisch.
4. Balanceer tussen nu en straks, tussen nu en hier.
5. Ontwikkel veerkracht van jezelf én anderen: van doom naar droom.

Michiel Schuurman: Transitie is work-in-progress

MVO Nederland is een bedrijvennetwerk, een beweging van ondernemers in een nieuwe economie, zowel voor bedrijven als voor overheden en adviesbureaus. Schuurman is directeur economie & politiek bij MVO Nederland. Het netwerk wil sneller naar een nieuwe economie. Om dat te bereiken heeft MVO Nederland een agenda met 7 thema’s ontwikkeld om met innovatieprojecten de nieuwe economie echt handen en voeten te geven. [sheet] Als een antwoord op de VUCA-wereld ziet Schuurman de OODA-loop: Observe, Objectify, Decide en Act. We moeten allemaal change-agent worden, coalities vormen en in verandernetwerken gaan samenwerken. Dat betekent ook durven loslaten. Vaak is je eigen toegevoegde waarde niet zo zichtbaar, probeer dat wél zichtbaar te maken. Werk aan opschaling en bedenk alternatieven. Blijf stappen zetten, anders val je stil. Werken aan transitie houdt in werken aan een lange termijn. Om de transitie naar de circulaire economie vorm te geven, hebben we te maken met drie voorwaarden: technische, businessmodel, procesmatige. Creëer samenwerking binnen elkaars rol en functie. Wat ga jij nu doen? Wat gaan we samen doen? Hoe combineren we onze zucht naar zekerheid en naar businessmodellen, en wat vind ik daar als mens van? Een rode draad vinden is lastig in een transitie. Het gaat namelijk om een veranderkundige opgave die overal doorheen loopt en waarin je ook het Europese en internationale perspectief mee moet nemen. Do something today that your future self will thank you for. Door: Maud Notten