Om een leider te zijn, of leiderschap te tonen, hoeft u geen formele leiderschapsrol te bekleden. Iedereen in een organisatie kan de leiding nemen, om bijvoorbeeld samenwerking te verbeteren, klantwaarde te verhogen, innovaties te starten, veranderingen te realiseren en resultaten te boeken. Daarom in dit artikel vijf definities van leiderschap.
Leiderschap draait om initiatief
Het gaat bij leiderschap om de vraag of u bereid bent om initiatief te nemen. Om uw nek uit te steken. Of u bereid bent de leiding te nemen. En als u vanuit uw positie moet leidinggeven, draait het om de vraag of u bereid bent om de leiding weg te geven. Of u in staat bent anderen te stimuleren om leider te zijn.
In beursgenoteerde ondernemingen en Nederlandse bedrijven nemen leiders initiatieven om hun bedrijf te kwalificeren voor de toekomst. Ze zoeken naar nieuwe mogelijkheden en kiezen een strategie waarin organisaties hun kracht en identiteit behouden en tegelijkertijd vernieuwingen realiseren. Kostenbewust handelen gaat dan samen met marktgericht handelen en innoveren.
Leiders in publieke organisaties, zoals gemeenten, de Belastingdienst of politie, zoeken naar nieuwe wegen om slimmer te werken en om burgers en bedrijven op een goede manier van dienst te zijn. Leiders in maatschappelijke ondernemingen, zoals ziekenhuizen en woningcorporaties, zijn zich bewust van hun maatschappelijke betekenis en zoeken naar nieuwe vormen van dienstverlening.
Kracht van verschil waarderen
Leiders in internationale ondernemingen tonen intercultureel leiderschap. De kunst is om de kracht van het verschil te waarderen en aan te spreken als bron van creativiteit en vernieuwing. Toenemende culturele diversiteit in organisaties verlangt van leiders dat ze verschil kunnen verdragen en kunnen omgaan met deze variëteit.
Jong talent, professionals en uitvoerenden wachten niet af. Ze nemen initiatief om aan vernieuwingen te werken. Ze tonen leiderschap, schetsen een aanlokkelijk toekomstbeeld en zoeken de steun van anderen om daaraan te werken. Dit verlangt van zittende leiders dat ze de kracht van verschillende generaties weten te bundelen. Er bestaan veel definities van leiderschap. Deze veelheid aan invalshoeken is al een overzicht waard. Globaal genomen kent leiderschap vijf definities: een klassieke, een formele, een doelgerichte, een transactionele en een transformationele definitie.
De vijf definities van leiderschap
Klassiek leiderschap
De klassieke definitie van leiderschap is het beïnvloeden van anderen om hen iets te laten doen wat ze uit zichzelf niet zouden doen. In een andere definitie van leiderschap gaat het om de mogelijkheid om sancties te gebruiken om daarmee de uitkomst van een interactieproces te beïnvloeden. Macht is altijd aanwezig in organisaties. Veel leiders gebruiken macht om dingen voor elkaar te krijgen. Dat kan gaan om positionele macht, zoals straffen en belonen of het geven van bevelen. Maar meestal gaat het om subtielere vormen van macht, zoals het gebruik van informatie en expertise, het duiden van gebeurtenissen en het sluiten van coalities om iets voor elkaar te krijgen.
In deze opvatting liggen macht en leiderschap heel dicht bij elkaar. Het is een illusie dat je mensen duurzaam kunt motiveren door macht in te zetten. In veranderprocessen leidt het gebruik van macht vaak tot tegenmacht. Deze tegenmacht wordt door machthebbers dan vaak geduid als weerstand tegen verandering die je alleen kunt overwinnen door macht te gebruiken. Veranderen leidt dan al snel tot een stagnerend spel om de macht.
Formeel leiderschap
In de formele definitie van leiderschap gaat het om personen die als manager of leider zijn aangesteld en daar rechten en plichten aan ontlenen. De leider is dan primair verantwoordelijk voor het formuleren van organisatiedoelen en de manier waarop die doelen worden gerealiseerd. Het gaat hier om leiderschap gebaseerd op hiërarchie, aanzien en formele macht. De rol van formele leiders is niet onbelangrijk. Ze dragen bij aan duidelijke rapportagelijnen en heldere verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Formele leiders houden een organisatie op koers en zijn door externe belanghebbenden aanspreekbaar op het resultaat van de onderneming.
Deze definitie ontkent informeel leiderschap en gaat eraan voorbij dat mensen in een organisatie wel eens heel verschillende doelen en ideeën kunnen hebben. Een eenzijdige nadruk op formeel leiderschap leidt al snel tot een starre organisatie waarin mensen hun eigen werk afschermen en informatie voor zichzelf houden. Samenwerking over de grenzen van afdelingen is dan lastig.
Doelgericht leiderschap
In de doelgerichte definitie van leiderschap gaat het om het beïnvloedingsgedrag van een individu om de activiteiten van een groep te richten op het realiseren van een gezamenlijk doel. Het gaat hier vooral om de relatie van de leider met een groep volgers en de manier waarop een leider alle neuzen dezelfde kant op krijgt. Effectieve leiders formuleren dan duidelijke en aansprekende doelen en ze motiveren hun volgers om gezamenlijk aan dat doel te werken.
In deze definitie is de leider doelgericht en probeert anderen daarin mee te nemen. Het is steeds meer de vraag of doelen helder en eenduidig zijn in een wereld vol onzekerheden. Het gaat in een dynamische wereld steeds meer om richting zoeken in plaats van doelen stellen. Bovendien is het de vraag of het wel zo verstandig is om de neuzen één kant op te krijgen, want dat leidt al snel tot blikvernauwing waardoor nieuwe ontwikkelingen buiten beeld raken.
Transactioneel leiderschap
Ook kennen we de transactionele omschrijving van leiderschap. Het gaat nu om een ruilrelatie tussen leiders en volgers. In deze ruilrelatie vraagt de leider aan anderen om iets te doen en geeft daar iets voor terug. De meest basale ruilrelatie is loon voor werk. Maar het kan ook gaan om het doen van beloften voor het verkrijgen van steun, of om het bieden van zekerheid voor instemming met een verandering. In deze voor-wat-hoort-watopvatting wordt de ruilrelatie voortgezet zolang beide partijen daar voordeel bij hebben.
Deze definitie van leiderschap is erg rationeel en in de huidige tijd zijn ruilrelaties vaak kortstondig. Deze leiderschapsstijl leidt bovendien tot afhankelijkheid waardoor eigen initiatief niet vanzelfsprekend is. Voor jonge professionals is vaak de ruimte die ze krijgen om zich te ontwikkelen belangrijker dan materiële beloning.
Transformationeel leiderschap
Tot slot is er de transformationele definitie van leiderschap. In deze definitie gaat het erom dat de leider anderen weet te motiveren. Dat kan bijvoorbeeld door een aansprekende visie te formuleren, door aan te sluiten bij de behoeften van volgers of door het beschikbaar stellen van hulpmiddelen waarmee mensen hun doelen kunnen realiseren. Er wordt in dit geval ook wel gesproken over charismatisch of inspirerend leiderschap. Leiderschap is hier de kunst van het verleiden.
Leiderschap is dus niet gebonden aan een formele rol of een formele positie.
Deze definitie spreekt veel mensen aan. Het is prettig om verleid te worden met een inspirerende visie die door een krachtiger leider naar voren wordt gebracht. Tegelijkertijd is het creëren van een toekomstvisie steeds meer een proces van co-creatie waarin meer mensen meedenken en meedoen om die visie te realiseren. De leider is dan eerder een verbinder van mensen met verschillende visies dan een individuele en vaak eenzame visionair.
Definities van leiderschap: schuivende panelen
In al deze definities van leiderschap vindt een verschuiving plaats van nadruk op planning en controle naar aandacht voor visie, missie en inspiratie. Ook is er uit deze definities een aantal kernelementen af te leiden die ik hier kort noem:
- Allereerst gaat het bij leiderschap altijd om de interactie tussen degenen die de leiding krijgen of nemen en degenen die bereid zijn een leider te volgen. Het gaat dus om de relatie tussen mensen en om wederzijdse invloed. Een leider die eenzijdig wil proberen om het gedrag van anderen naar zijn of haar hand te zetten, zal meestal falen.
- Leiderschap gaat dus over activiteiten die mensen samen ondernemen. Over ambities die ze delen, doelen die ze willen realiseren en dromen die ze waar willen maken. Leiderschap gaat daarom ook over het geven van betekenis aan gebeurtenissen, het creëren van zin en het vieren van succes.
- Hieruit volgt dat leiderschap een samenspel is tussen leiders en volgers. Geen enkele leider handelt autonoom. Goede leiders weten hoe ze moeten volgen en ze zetten zich ervoor in om volgers tot leiders te maken.
- Die activiteiten en dat samenspel zijn a priori gericht op het realiseren van resultaat. Dat kunnen concrete doelen zijn, maar ook het schetsen van een aanlokkelijk en te realiseren toekomstbeeld.
- Leiderschap betekent tot slot ook het realiseren van verandering. Het gaat in ieder geval niet om het handhaven van de status quo. De verandering wordt niet afgedwongen maar richt zich op het kwalificeren voor de toekomst, zonder daarbij het verleden te diskwalificeren. Het gaat om het behouden van de identiteit en dat wat waardevol is. En tegelijk om het vormgeven aan vernieuwing.
Leiderschap als sociaal proces
Deze vijf kernelementen tezamen maken dat het bij leiderschap gaat om een sociaal proces waarin een individueel lid van een groep betekenis geeft aan gebeurtenissen. Leiderschap is samen met anderen een toekomstvisie creëren, relaties onderhouden en samenwerking organiseren om gezamenlijk een toekomst vorm te geven.
Het is boeiend dat in deze omschrijving van leiderschap iedereen een leiderschapsrol kan nemen. Leiderschap is dus niet gebonden aan een formele rol of een formele positie. Iedereen kan het initiatief nemen om gezamenlijk een toekomst vorm te geven.
Bron: Perspectieven op leiderschap
Door: Jaap Boonstra
