De vrolijke charlatan is een leuk archetype, maar het mag duidelijk zijn dat het niet leuk is als die de publieke ruimte bepaalt. De trickster daagt mensen uit om een moreel oordeel te vellen over zijn tricksterstreken. Dat is een van de functies van de mythologische tricksterverhalen, dat de toehoorders erover praten en bespreken wat ze ervan vinden. Was Robin Hood een held of een schurk? Is het een politiek slimme zet om mailtjes of bonnetjes kwijt te raken en ergens geen actieve herinnering aan te hebben, of is het schofterig en crimineel gedrag? Is een bestuurder die de jaarcijfers weet op te poetsen door cruciale informatie handig te omzeilen de gedroomde leider, ietwat nalatig of iemand die de boel belazert?
Poneren van een tweedeling
Is het poneren van een tweedeling, zoals tussen ‘stad en platteland’, ‘elite en volk’ of ‘echte vluchtelingen en gelukszoekers’, toegestaan om je verhaal kracht bij te zetten of stuurt het de discussie weg van de feiten? Wat doen we met de impliciete tweedeling die ontstaat wanneer er een grote politieke focus wordt gelegd op de ‘gewone Nederlander’? Wanneer is dit een onschuldig communicatief frame en wanneer gaat het de grens over naar manipulatie en polariserende tactieken?
Begin januari 2024 besprak ik deze kwestie in een uitzending op Radio 1, waarna ik in een langdurige twittershitstorm terechtkwam. Er was door de redactie een kort clipje op X geplaatst waarin ik erop wees dat de manier waarop partijleider Caroline van der Plas de focus op de ‘gewone Nederlander’ legt niet onschuldig is. Als je de ‘gewone Nederlander’ als norm stelt, betekent dat per definitie dat er mensen buiten deze norm vallen. En wat doen we daar dan mee? Van der Plas reageerde op X binnen enkele minuten met kwalificaties als ‘dedain’, ‘aanstellerij’ en ‘U en Uw bubble zijn gewend om feitenvrije meningen te spuien’. Wat voor velen reden was om een enorme hoeveelheid bagger over mij heen te twitteren.
We kunnen overigens vergelijkbare vragen stellen bij de manieren van communiceren van andere politici. Trickstertactieken roepen morele vragen op. Het is aan ieder van ons om deze te beantwoorden, om zo samen op basis van waarachtige informatie (nieuwe) werkelijkheden te kunnen creëren.
Extra vatbaar voor tricksterstreken tijdens liminaliteit
Tijdens liminaliteit staan we meer dan anders open voor allerlei nieuwigheden, maar dus ook voor onzinverhalen en andere verleidelijke voorstellen. Liminale gevoelens maken mensen extra vatbaar voor foute types met gladde praatjes. Wanneer we zelfvertrouwen verwarren met deskundigheid, worden we makkelijk in de maling genomen. Met trickstertactieken kun je charisma nabootsen. Mensen voelen dat er iets niet klopt, maar hebben er tegelijkertijd bewondering voor. Het is een magische aantrekkingskracht die we niet moeten onderschatten en makkelijk kan worden ingezet om mensen te bedriegen.
Ik ben zelf een keer met open ogen in een toeristenscam getrapt. Ik had er in het vliegtuig naar Shanghai over gelezen en liet me een paar uur later met een warrig jetlaghoofd in exact hetzelfde thee-ceremoniescript lokken als waar ik over had gelezen. Waanzinnig hoe dat werkt. Ik was voor het eerst in China, de taal niet machtig, had geen zicht op de lokale gewoonten, geen idee van de valutakoers, had een mistig hoofd en was te open en goed van vertrouwen. Ik schaamde me zo voor die ervaring dat ik het aan vrijwel niemand heb verteld. Tricksters kunnen letterlijk de show stelen en je meevoeren in verhalen waardoor je jezelf verliest.
Gelikt Trickstercharisma
Trickstercharisma ziet er gelikt uit, maar voelt als je er langer bij stilstaat leeg, omdat echtheid, authenticiteit en waarachtigheid
ontbreken. Hoewel het onderscheid niet altijd makkelijk te maken is, zoals ik meemaakte bij die ontzettend aardige gidsen in Shanghai. De Amerikaans-Indiase documentairemaker Vikram Gandhi laat dit fenomeen op een fantastische manier zien in de documentaire Kumaré (2011), waarin hij zo overtuigend de rol van goeroe aanneemt, dat je als kijker ook begint te twijfelen aan zijn nepheid. Dit ware verhaal van een valse profeet laat zien hoe ook de volgelingen zelf helpen om de fictieve waarheid vorm te geven.
Door gebruik te maken van tricky tactieken kun je emoties bespelen en het verhaal naar je hand zetten. Je hoeft mensen nergens toe te dwingen, ze trappen er zelf met open ogen in. Dit zie je ook terug bij meestermanipulatoren zoals Anna Sorokin, in de eerdergenoemde Netflix-serie Inventing Anna. En bij cultleiders. Bekijk maar eens de documentaire Wild Wild Country (2018), over de opkomst en het verval van Osho, Bhagwanleider van de Rajneeshpuram-cult. En in de politiek en in gematigder vorm bij reclames die je allerlei onzin doen geloven.
Tricksterlogica misbruiken voor eigen gewin
Tricksterlogica geeft een vreemd soort gevoel van betovering. Het werkt dempend en verdovend en heeft ergens iets weergaloos onweerstaanbaars. We vóelen dat er iets niet klopt en tóch gaan we erin mee. Tricksterlogica kan mensen betoveren, door met gerichte tactieken de wil van de ander te manipuleren, net zo lang totdat die zich vrijwillig overgeeft aan het verhaal dat gepresenteerd wordt. Ik postte op LinkedIn over mijn zoektocht voor dit boek, waarop iemand me schreef: ‘In mijn werkzame leven ben ik regelmatig in een onwerkelijkheid terechtgekomen. Er werden dingen beweerd en plannen gemaakt op volstrekt irreële veronderstellingen.
Vaak was een bepaalde hype aanleiding om met z’n allen links- of rechtsaf te slaan. Iedereen roept “oh” en “ah”, terwijl naar mijn mening de nieuwe weg losstond van de alledaagse werkelijkheid. Het bijzondere is dat ik me niet of nauwelijks verzette tegen deze onwerkelijkheid; sterker nog, ik neigde ernaar om het te steunen. Terwijl ik er zelf niet in geloofde. Bizar. Misschien wilde ik solidair zijn met mijn managementcollega’s, of was ik bang voor conflicten of om niet voor vol te worden aangezien.
Ik weet het niet.’ Het doet me denken aan mijn theeceremonie-ervaring, maar dan op strategisch belangrijke plekken. Als we niet doorhebben dat we met tricksterlogica te maken hebben, is dat heel ontregelend.
Zeven trickstertactieken om verwarring te zaaien
Ik heb zeven trickstertactieken gedestilleerd uit het enorme aanbod aan mogelijkheden, er zijn er vast en zeker meer. Ze werken fantastisch in het zaaien van verwarring en het anderen meekrijgen in jouw eigen verhaal. Ook creëren ze monsters van twijfel die ervoor zorgen dat we nog ontvankelijker worden voor deze tactieken. Ze worden door iedereen gebruikt, van links naar rechts, van boven naar beneden, in profit en non-profit, door activisten en lobbyisten. Die tactieken zijn zeker in Tricky tijden een essentieel onderdeel van het leven, maar worden tricky als we er te veel van hebben en wanneer mensen met kwaadaardige intenties ermee aan de haal gaan.
Zeven trickstertactieken om verwarring te zaaien, te manipuleren en grenzeloze onveiligheid te creëren
- Speel met feiten en percepties
- Speel met taal
- Maak nieuwe tweedelingen
- Voorkom stilte
- Doe anderen na
- Creëer verwarring en geheimzinnigheid
- Blijf een buitenstaander
Jitske Kramer spreekt ook op het Jaarcongres Teamcoaching >>>
Bron: Tricky tijden
Door: Jitske Kramer
