We zijn verdwaald in een trickstercultuur. Tricky tijden.

We zitten op allerlei terreinen in een overgangsfase, een verwarrende tussenperiode waarin het niet meer is zoals het was, maar ook nog niet hoe het moet of gaat zijn. Antropologen noemen deze tussentijd ‘liminaliteit’, een cruciale fase om tot transformatie te komen, vol kansen, gevaren en verleidingen. Ik schreef er het boek Tricky Tijden – laat je niet gek maken over, dat op 1 april 2024 zal verschijnen en vanaf nu te bestellen is. 

Extra gevoelig voor tricksterstreken

Liminaliteit is een uiterst kwetsbare periode tijdens een grote verandering en zeer uitdagend voor iedereen die er middenin zit. Liminaliteit beschrijft de tijd tussen een oude en nieuwe situatie. In een liminale tijd ontstaat een buitengewone situatie waarin hiërarchieën en gevestigde normen verdwijnen, waarin heilige symbolen worden bespot, autoriteit in welke vorm dan ook in twijfel wordt getrokken, gezag wordt ondermijnd en waarin oude rechten worden opgeschud. Niets lijkt er echt meer toe te doen, terwijl tegelijkertijd alles enorm veel betekenis krijgt. Het verdwijnen van zekerheden geeft een bijzonder wankel gevoel. Tijdens liminaliteit zijn we daarom extra gevoelig voor mensen die zeggen te weten hoe het zit en die prachtige eenvoudige oplossingen beloven.

Antropologisch onderzoek laat zien dat we in deze dynamiek wereldwijd en in alle culturen, altijd en overal hetzelfde bijzondere personage tegenkomen: de trickster. Er is geen mythologie, geen oorsprongsverhaal, geen film zonder trickster. De trickster is de meester van de grens, het archetype van de twijfel. Soms een schurk, soms een held. Denk aan Pinokkio, Anansi, Robin Hood, Loki en Jack Sparrow. Tricksters zijn experts in grenzeloos gedrag. Vaak verleidelijk, grappig en onschuldig, maar ook schofterig of zelfs ronduit misdadig. Ze creëren voortdurende verwarring waardoor ze mensen alle kanten op kunnen manipuleren, al zullen ze het zelf niet zo zien. Ze breken grenzen open en heilige huisjes af. Alles wat de trickster doet, mag en kan eigenlijk niet, maar doordat hij dingen kapotmaakt, ontstaan nieuwe situaties en mogelijkheden.

Verdwaald in een trickstercultuur

Ik ben tijdens mijn zoektocht naar de patronen van transformaties gaan houden van de trickster, maar ook geschrokken van de impact die dit archetype op onze moderne samenleving en het leiderschap in organisaties heeft. Ik zie een verband tussen het wijdverbreide wantrouwen naar leiders en organisaties en het tricksterarchetype dat zich de afgelopen jaren naar het centrum van ons leven heeft weten te manoeuvreren. In de mythologie zijn het figuren die voor opschudding zorgen en creativiteit brengen, met leiders strijden, maar nooit zelf de leider zullen zijn. Daar is het misgegaan. Wij zijn tricksterlogica en -tactieken steeds meer gaan verwarren met leiderschapsvaardigheden. Op veel plekken gaat het niet zozeer om het communiceren van de waarheid, maar over hoe je de feiten kunt gebruiken om jezelf of een product er beter uit te laten zien, en je tegenstander slechter.

Is dat niet van alle tijden? Ja en nee. Met de keuze voor een oneindige kernwaarde als economische groei (wat ruimte geeft voor spelen met grenzen), de vlucht van het internet (waarin alles elke dag kan veranderen), de loskoppeling van de geldwaarde van goudwaarde (waardoor de financiële ruimte een speeltuin is voor speculanten) en artificial intelligence (waar niets meer lijkt wat het is) hebben we een unieke mix van factoren te pakken die leiden tot een grote liminaliteit waarin we de trickster tot held en leider hebben gemaakt.

Spelen met feiten als norm

Tricksterlogica geeft een vreemd soort gevoel van betovering. Het werkt dempend en verdovend en heeft ergens iets weergaloos onweerstaanbaars. We vóelen dat er iets niet klopt en tóch gaan we er in mee. Er is geen sprake van onderdrukking, uitbuiting of dwang, maar een vrijwillig opgeven van de eigen waarheid. We worden op allerlei manieren regelmatig in de maling genomen, onder de noemer van marketing of public relations. De trickster is als een slimme ondernemer en heeft een stiekeme aantrekkingskracht die ons fataal kan worden.

De realiteit is namelijk iets geworden om mee te spelen en naar je hand te zetten. Spelen met feiten is de norm geworden. Perceptiemanagement is op veel plekken belangrijker dan feitelijke en inhoudelijke informatie delen. Informatie vanuit leiders, politiek, management en organisaties is op zijn zachtst gezegd niet altijd volledig en soms gewoon gelogen. Er wordt met rapporten gespeeld, er worden verhalen gespind. Op grote en kleine schaal. We zijn tricksterstreken normaal gaan vinden, met als gevolg dat mensen hun vertrouwen hebben verloren in politiek en management.

Maak van tricksters geen leiders

Het klinkt zo logisch: maak mensen die excelleren in trickstertactieken nooit tot leider. Benut ze om je uit te dagen, om de boel op te schudden, maar geloof hun verdraaide verhalen niet en geef ze geen toegang tot de machtsarena. Verwar zelfvertrouwen niet met deskundigheid. Een grensspeler kan geen grenzen stellen, geen knopen doorhakken, geen mensen aansturen, niet zijn of haar eigen waarheid spreken, want die heeft hij niet … De trickster is een belangrijke randfiguur, die zich in onze cultuur op de een of andere manier in het centrum van de macht heeft weten te manoeuvreren. En dat hebben we met z’n allen gedaan en pakt desastreus uit.  

Tricksters doen zich voor als leiders, maar zijn in wezen grote alsof-leiders, imitators. Ze beloven waarheden, maar geven leugens. Denk aan de mondkapjesdeal van Sywert van Lienden. Of het hele spel om de waarheid van de toeslagenaffaire, giflozingen van bedrijven, CO₂-metingen en de marketingtrucs van de tabaksindustrie. Of, op kleinere schaal, die ene projectleider die tijdens het jaaroverleg de werkelijke voortgang van het project richting de directie wist te verbloemen met een goed verhaal waar we tijdens de borrel met z’n allen nog erg om gelachen hebben en aan nieuwe collega’s smakelijk doorvertellen. Of aan jouw meest recente leugentje om bestwil. We gebruiken allemaal trickstertactieken, waarbij het telkens de grote vraag is of ons gedrag nog binnen de morele grenzen van slim en ondeugend valt, of overhelt naar sluw en bedrieglijk.

Naïviteit als gevaar

Tricksters kunnen anderen in de maling nemen zolang er mensen zijn die erin trappen. Het grote gevaar is dus niet de trickster, maar onze naïviteit. We laten ons makkelijk verleiden door ons diepe verlangen naar een goed verhaal en een quick fix. We hebben meer te vrezen van onze eigen dommigheid dan van kwaadaardige mensen. In de onzekerheid van een liminale periode hebben we een enorme behoefte aan charismatisch leiderschap en maken we massaal de vitale fout om trickstertactieken te verwarren met charisma.

Tricksterlogica en -tactieken zijn in zichzelf niet verkeerd, ze bezitten een mythische creatiekracht. Maar bij onvoldoende tegendruk nemen ze iedereen mee in een negatieve spiraal van gladde praat, liegen, bedriegen, schelden, elkaar schofferen, anderen uitbuiten en mensen tegen elkaar ophitsen. Dan wordt de eens zo speelse en geestige trickster steeds egoïstischer en onaanspreekbaar op gedrag, omdat hij meester is in het duiken voor verantwoordelijkheid en het bespelen van grenzen.

Pinokkio als trickster

In mijn studie naar tricksters bekeek ik de Disney animatiefilm Pinokkio uit 1940 en werd getroffen door de Pleziereilandscène. Pinokkio is een tricksterfiguur, die zich door zijn onhandigheid voortdurend in de nesten werkt, wiens neus gaat groeien bij elke leugen en door Japie Krekel als extern geweten nog enigszins op de rit wordt gehouden. In deze versie van het verhaal wordt Pinokkio met een paar vrienden naar Pleziereiland gelokt door een slimme zakenman die zich bedient van sluwe trickstertactieken. Pleziereiland is een plek waar je niet naar school hoeft, de hele dag mag snoepen, onbeperkt sigaren kan roken en kunst en gebouwen kapot mag maken (een scène die overigens akelig veel lijkt op de bestorming van het Capitool in 2021). Pleziereiland is geweldig, maar als je hier te lang blijft, verander je in een ezel en word je verkocht aan een enge zakenman. Het is een grote trickster-val. De moraal van Disney destijds was dat je naar school moest om een goed mens te worden.

Nu ik deze scène, bijna 85 jaar na dato, terugzie, treft mij vooral hoe we met z’n allen in een soort Pleziereilandscène terecht zijn gekomen. Puur gericht op eigen vertier. Ten koste van de balans met de aarde, andere mensen en onszelf, want Pleziereiland blijkt ons op de lange duur helemaal niet zo gelukkig te maken. ‘Tijd om te gaan, voordat we allemaal in ezels veranderen’, zou Japie Krekel zeggen. En wat gebeurt er met Japie in de film? Precies, die wordt voortdurend ergens onder geplet. Hoe saai ook, het is tijd dat we naar Japie gaan luisteren.

Revolutie van begrenzing en echtheid

Hoe spannend en opwindend de mogelijkheden van de trickster ook zijn, het maakt ons langzaam gek. We raken weg bij ons gevoel, verliezen contact met onszelf, elkaar en de natuur. En precies dat contact is juist nu zo hard nodig. Tricksters behoren toe aan de periferie en horen niet in het centrum van de macht te zijn. Vaak betekent veranderen dat we ons moeten bevrijden van knellende keurslijven, dat we grenzen verleggen en de boel openbreken. Je zou denken dat de beste opstand tegen tricksters bestaat uit het stellen van grenzen door een morele discussie aan te gaan, door iemand te wijzen op feiten en ethiek. Maar de trickster is de meester van de grenzen en zal ook met deze nieuwe grenzen aan de haal gaan en het grenzenspel altijd winnen.

Gek genoeg is er nu een ander soort verandering, of revolutie, nodig. Niet nog meer groei en nieuwe ideeën, maar juist terug naar de basis. Om de uit de hand gelopen trickstercultuur te begrenzen, hebben we een ander soort tegengeluid nodig. Die van menselijke waarachtigheid, contact met de realiteit, stilte, intuïtie, zingeving, onderlinge relaties en de natuur. Om te navigeren door de liminaliteit van de grote veranderingen van deze tijd, hebben we onderlinge verbondenheid, echtheid en oprechtheid nodig. Zodat we in het loslaten van wat we kennen elkaar kunnen vasthouden.

• Lees meer over de tricky business van grote veranderingen in Jitskes nieuwste boek: Tricky Tijden – laat je niet gek maken. Het verschijnt op 1 april 2024 en is hier vast te bestellen.

Door: Jitske Kramer

Over de auteur

Jitske Kramer is antropoloog, internationaal spreker, bestsellerauteur en oprichter van Human Dimensions. Van haar boeken De Corporate Tribe, Building Tribes, Deep Democracy, Jam Cultures en Werk heeft het gebouw verlaten zijn meer dan 150.000 exemplaren verkocht. Haar boeken zijn vertaald in het Engels, Duits en Russisch. Op 1 april 2024 zal haar nieuwe boek Tricky Tijden – laat je niet gek maken verschijnen. Meer informatie: www.jitskekramer.nl en www.humandimensions.nl