Theory U heeft als basis de vorm van de letter U. De U geeft een proces weer dat de diepte in gaat. Ideeën over een ontwikkelingsproces waarbij het nodig is ‘de diepte in te gaan’ zijn beschreven in het boek Presence van Peter Senge, Otto Scharmer, Joseph Jaworski en Betty Sue Flowers (2006). Zij hebben vanuit hun werk bij het Massachusetts Institute of Technology (MIT) wereldwijd zo’n honderdvijftig mensen geïnterviewd die allen vanuit hun eigen expertise bezig zijn met innovatie. Ze ontdekten dat alle mensen die met innovatie bezig zijn, ieder op hun eigen manier een vergelijkbaar proces doorlopen. De woorden die deze mensen gebruiken om te vertellen wat ze doen, zijn verschillend, maar het proces waar ze doorheen gaan, is vergelijkbaar. Of het nu gaat om een fysicus, een musicus of een consultant. Scharmer heeft de ideeën uit Presence doorontwikkeld en er het boek Theory U (2008) over geschreven.
Het proces van Theory U
Het proces van Theory U is niet zo makkelijk in woorden te vatten. Hoe meer woorden er gebruikt worden, hoe lastiger het lijkt te worden om de kern te begrijpen. Het proces van Theory U en met name de fase van het zogenoemde presencing is iets wat ervaren moet worden om het werkelijk te doorgronden.
Om het proces uit te leggen gebruikt Scharmer in zijn boek de metafoor van de Feldgang, zoals een boer die maakt wanneer hij over zijn akkers loopt. Een boer is vooral gericht op dat deel van de akker waar het zichtbare en het onzichtbare deel van de grond elkaar raken. Daar gebeurt het belangrijkste deel van het groeiproces van de gewassen van de aarde.
Betrek het onbewuste
Datzelfde geldt voor ontwikkelprocessen tussen mensen, in het sociale veld. Ook daarbij is sprake van een zichtbaar en een onzichtbaar deel. Het zichtbare deel is dat wat we doen, zeggen en zien. Het onzichtbare deel is het onbewuste deel van ons, dat mede bepaalt hoe we in het zichtbare deel handelen. Het gaat dan om elementen in onszelf die in interactie onzichtbaar aanwezig zijn, soms voelbaar zijn en de kwaliteit van het zichtbare deel mede bepalen. Scharmer is van mening dat het betrekken van het onbewuste deel in onszelf het meest essentiële is wat we kunnen doen bij verandering.
Wat we kunnen doen om daar meer zicht op te krijgen, is onze aandacht verplaatsen. We kunnen de aandacht richten op zowel buiten ons als binnen in ons en op het geheel in plaats van een deel van de realiteit. Dit kan individueel en in groepen waarmee we samenwerken. Door dat te doen, werpen we meer licht op het onbewuste deel in onszelf.
Scharmer noemt dat ‘the blind spot’, die geeft ons toegang tot meer informatie. We maken beter gebruik van zaken die we intuïtief weten, zonder dat we kunnen verklaren hoe we ze weten. De informatie uit ons onbewuste kunnen we betrekken bij het zoeken naar oplossingen voor complexe vraagstukken.
Meerdere malen door de U
Het doorlopen van de U kan individueel worden gedaan en het kan ook in groepen. Het is meer een continu en circulair proces dan we in dit boek beschrijven. In de praktijk zien we dat de U vaak meerdere malen doorlopen wordt, soms in parallelstappen op meerdere thema’s. De fasen worden niet altijd chronologisch doorlopen. Soms vraagt de realiteit bijvoorbeeld om terug te keren naar een vorige stap. In werkelijkheid verloopt het proces dan ook vaak rommeliger dan we in het boek Organisatieontwikkeling met Theory U hebben weergegeven.
Downloaden versus het U-proces
Downloaden is het ‘kopiëren’ van oude kennis van onszelf of anderen in het benaderen van nieuwe vraagstukken. Het verwijst naar de manier waarop we geneigd zijn vraagstukken te benaderen. Namelijk vanuit het toepassen van oude oplossingen, vanuit ingesleten patronen in ons denken, vanuit wat we al weten of wat we direct overnemen van kennis van anderen. Downloading (linksboven in de U) steekt vaak direct over naar oplossingen: performing (rechtsboven in de U) door meteen in actie te gaan. Dat is actie vanuit oude paradigma’s en niet in verbinding met ‘het geheel’ zoals dat na het doorlopen van de U wel mogelijk wordt. Daarmee zijn downloading en performing in de metafoor van de boer en de Feldgang te vinden ‘boven het maaiveld’.
In het U-proces, waarbij men ‘de diepte ingaat’, doet men iets anders. In het U-proces wordt informatie uit het onbewuste betrokken, uit dat wat zich onder het maaiveld bevindt.
Niveaus van handelen en communiceren, die leiden tot informatie uit het onbewuste
Het U-proces en het toegang krijgen tot informatie uit het onbewuste worden vooral getypeerd door een andere manier van communiceren en handelen. Scharmer heeft het dan over ‘verbindende interactie’ en ‘actie vanuit een verbinding met een groter geheel’.
Voordat we elke stap in de U beschrijven, lichten we deze niveaus van communicatie en handelen toe. Scharmer geeft aan dat er vier niveaus van handelen en communiceren zijn:
- Downloaden (Ik-in-mij): spreken vanuit wat anderen willen horen: beleefdheidsgesprekken, lege frasen (niet zeggen wat je denkt). De ander is mijn referentiepunt; conformerend gedrag.
- Debat (Ik-in-het): spreken vanuit wat ik denk, harde opstelling, want ik ben mijn referentiepunt. Confronterend gedrag.
- Dialoog (Ik-in-jij): spreken vanuit mezelf als deel van het geheel, reflectief en wederzijds geïnteresseerd praten. Van defensief gedrag naar het onderzoeken van de manier waarop een ander het ziet. Verbindingzoekend gedrag.
- Presence (Ik-in-nu): spreken vanuit dat wat aan het doorbreken is; innerlijke stilte, creatieve flow, identiteitsverschuiving (authentieke zelf). Collectieve verbondenheid.
Fasen in het Theory U model
Het doorlopen van de U kent een aantal stappen: seeing, sensing, presencing, crystallizing en prototyping (zie figuur 1). Daarbij wordt de communicatie zoals we hierboven beschreven steeds verder verdiept naar het presenceniveau.
1 Seeing
In deze fase gaat het erom zicht te krijgen op wat er daadwerkelijk gebeurt. Wat zijn de feiten? Daarvoor is het nodig de geest te openen (open mind). Om écht met een open blik naar de situatie te kijken, is het nodig om oordelen en vooringenomen gedachten op te schorten. Door de eigen ideeën en oordelen uit te stellen wordt het mogelijk anders, breder, meer open te gaan waarnemen. Dit is waarnemen van het geheel; inclusief waarnemen.
2 Sensing
Bij sensing gaat het erom dat een andere bron van intelligentie wordt aangeboord: de intelligentie van het hart. Daarvoor is het nodig dat mensen een beweging maken naar een diepere laag in zichzelf, om van daaruit waar te nemen. ‘Empathisch luisteren’ noemt Scharmer dat binnen de theory U. Bij empathisch luisteren luisteren mensen naar de ander vanuit de ander, ook wel: luisteren van binnenuit. Het gaat om contact maken met open hart, waarbij een andere, erkennende verbinding tussen mensen ontstaat.
3 Presencing
Presencing is een samenvoeging van ‘presence’ en ‘sensing’. Presencing verwijst naar het helemaal aanwezig zijn in het hier en nu, met alle zintuigen, inclusief de intuïtie. Bij presencing ontstaat er een verbinding met andere bronnen dan de gedownloade kennis en gedachten. Daarin bevindt zich in de termen van Scharmer ‘de hoogst haalbare toekomstige mogelijkheid’, die in het hier en nu zichtbaar wil worden. Wat daarvoor nodig is, is een diepere toegang tot een ander terrein van intelligentie: het veld van de ‘open wil’. ‘Open wil’ staat voor het werkelijk willen zien van wat zich aandient, zonder invulling of sturing. Om daarmee in contact te komen, biedt Scharmer aan om een setting te creëren waarin mensen gaan reflecteren op een aantal essentiële en fundamentele vragen:
- Wie ben ik ten diepste? (Onze hoogste toekomstige mogelijkheid)
- Wat is mijn missie in dit leven? (Wat heb ik hier te doen/waarom ben ik hier?)
Deze vragen geven een verdieping van en verbinding met wat mensen wezenlijk zijn en willen. Daarmee kunnen mensen in beweging komen vanuit intrinsieke wensen en verlangens. En deze verdieping maakt dat we meer open kunnen staan voor wat er is én voor wat er mogelijk is in de toekomst. Daarmee kunnen mensen in de presencingfase een instrument worden voor de toekomst die zich wil manifesteren. Een instrument om, in de metafoor van de boer en het maaiveld, dat wat zich onder het maaiveld bevindt naar de oppervlakte te krijgen.
De presencingfase omvat niet alleen stilte, maar ook chaos. Stilte om contact te kunnen maken met de diepste vorm van weten. Chaos als ervaring van de veelheid van dingen die zich kunnen aandienen. Scharmer heeft het bij presencing dan ook over zowel loslaten (stilte) als op laten komen (de chaos verdragen en wachten op een helder inzicht).
4 Crystallizing
In deze fase van de Theory U gaat het vooral om het kunnen verbeelden van een mogelijke toekomst. Het uitkristalliseren is het vorm geven aan de inzichten en ideeën die in de presencingfase zijn ontstaan. Vanuit de ‘blind spot’ is er een kiem van iets anders en iets nieuws. Scharmer beschrijft dit als een helder inzicht, vanuit het niets, met een drang om daarnaar te gaan handelen. ‘Acting in an instant’ noemt hij dat. Luisteren naar wat van binnenuit opkomt, om van daaruit een ‘instrument’ te kunnen zijn voor een toekomst die zich aandient. Om een toekomst te kunnen verwezenlijken zoals de toekomst dat wil.
5 Prototypen
Bij prototypen gaat het om het al doende de toekomst vormgeven. Dat betekent het in de wereld zetten van voorlopers, modellen, eerste ideeën, nog voordat je het hele beeld compleet hebt. Het voordeel van op deze wijze te werk gaan, is dat er in een vroegtijdig stadium feedback komt, waardoor er vroege aanpassingen mogelijk zijn. Prototypen houdt ook in: co-creëren, samen creëren.
Het hele traject na de fase van presencing (de rechterkant van de U) gebeurt vanuit het contact met de diepere bron van weten. Dit contact geeft een andere energetische lading aan de activiteiten en daarmee een andere drive om de toekomst te realiseren. Vanuit het zelf ontdekken en de tijd nemen om tot werkelijk andere inzichten te komen, motiveert mensen van binnenuit om dit ook te realiseren in de werkelijkheid. Wij noemen dit ‘eigenaarschap’: een krachtig mengsel van commitment, verlangen, geloof in een goede uitkomst en het willen leren van missers.
Met dit eigenaarschap wordt het mogelijk om de prototypen verder uit te werken naar nieuwe structuren, processen en acties in de realiteit. Dit zijn acties die worden gevoed vanuit een andere bron dan voorheen. ‘Handelen in contact met het geheel’ noemt Scharmer dat, waarmee we boven in de rechterpoot van de U aangekomen zijn.
Drie belemmeringen bij het doorlopen van de U
Er zijn drie belemmeringen die het proces van het doorlopen van de U in de weg kunnen staan. Scharmer noemt dit ‘innerlijke stemmen’. Deze zijn in het model van de U aan de linkerkant te vinden. De stemmen belemmeren zowel de fasen aan de linkerkant (afdalen in de U) als de fasen aan de rechterkant (weer omhoog in de U). De eerste is de stem van het oordeel. De tweede is de stem van het cynisme. De derde is de stem van de angst.
- Oordelen belemmeren het werkelijk luisteren en waarnemen. Oordelen kleuren de werkelijkheid en men gaat op zoek naar wat men verwacht te zien en te horen. Hiermee gaat iemand bij voorbaat al iedere verbondenheid uit de weg en het is dan onmogelijk goed waar te nemen. Bij het tot stand brengen van resultaten en het evalueren van testen zullen oordelen een objectieve evaluatie in de weg staan.
- Cynisme ondermijnt het vertrouwen en het geloof in de mogelijkheid tot werkelijke vernieuwing. Cynisme wil tegenwerpen, gaat uit van frustraties in het verleden en kijkt naar belemmeringen en onmogelijkheden. Cynisme belemmert om nieuwe ideeën te horen en nieuwe dingen uit te proberen.
- Angst belemmert het openstaan voor verandering. Vaak vanuit faalervaringen en de angst om te verliezen. Bijvoorbeeld voor het verliezen van controle, het bekende, liefde of zelfs het leven. Met angst wordt het onmogelijk om het vertrouwde los te laten, het niet te weten en je over te geven. In feite is het overwinnen van deze angst ten diepste het overwinnen van de angst voor de dood. Want als je die kunt loslaten, is er vertrouwen in de mogelijkheden van het leven (en daar voorbij). Er is immers niets te verliezen. Angst is met name belemmerend in de fase van presencing. Zowel om los te kunnen laten als om een nieuw inzicht te laten ontstaan (op te laten komen) is het van belang geen angst te ervaren. Angst vraagt om controle en controle creëert meestal meer van hetzelfde.
Het ombuigen van de belemmeringen
Om in de presencestaat van de Theory U te komen, is het nodig de belemmeringen om te buigen.
- Een nieuwsgierige houding helpt om voorbij de oordelen te komen en interesse te tonen in de ander. Dit geeft een andere kwaliteit van interactie.
- Zich laten raken en inleven is een vervanging voor cynisme. Hierdoor ontstaan echt contact, vertrouwen en nabijheid.
- Moed kan de angst verdrijven. Het geeft kracht om angst in de ogen te kijken en los te laten. Het helpt om vrij te spreken en te handelen (Van den Boomen & Van Jaarsveld, 2011).
Samen het Theory U proces in
Scharmer heeft ook woorden gegeven aan het doorlopen van de U in een groep, samen met anderen. In ons boek hebben we ervoor gekozen de woorden seeing, sensing, presencing, crystallizing en prototyping te gebruiken, zowel bij het individueel doorlopen van de U als bij het volgen van het U-proces in een groep. Hier en daar gebruiken wij ook het woord ‘co-creëren’, niet zozeer om de fase van crystallizing aan te duiden, maar om een groepsproces aan te duiden waarin mensen gebruikmaken van de diversiteit en waarin zij werkelijk samen creëren (1 + 1 = 3).
Bron: Organisatieontwikkeling met Theory U
Door: Esther de Haan, Eva Beerends
