Voordat je aan een verandering begint, is het goed om een diagnose te stellen. Waarom gaat het zoals het gaat? Wat moeten we veranderen? Die vragen goed beantwoorden is vaak moeilijker dan gedacht. Meervoudig kijken is de sleutel in deze queeste. Met meervoudig kijken gaan we een stapje verder, namelijk niet alleen kijken met je ogen, maar waarnemen met alle zintuigen én vanuit verschillende perspectieven.
Aanpak meervoudig kijken
Om goed te zien wat er aan de hand is, moet je eerst goed kijken. Kijken is een zintuig, net als horen, ruiken, proeven, voelen en oriënteren. Deze zintuigen zijn soms erg goed ontwikkeld door aanleg of training en soms ook niet. Wanneer ze niet goed ontwikkeld zijn of wanneer ze door een defect niet functioneren, ontstaan er stoornissen.
Naast defecten in onze zintuigen is er nog een fundamenteler probleem met het menselijk waarnemen. De Duitse filosoof Nietzsche (1887) leert dat wij mensen ons best doen onze eigen illusies in stand te houden, door alleen maar op onze eigen manier te kijken. We staan als het ware in een hoek die ons een beperkt blikveld oplevert.
Goed willen zien maar beperkt kunnen kijken, is vrij ontnuchterend. Gelukkig biedt Nietzsche ook een oplossing: hoe meer verschillende ogen wij gebruiken hoe voller ons begrip zal zijn. De truc is meerdere perspectieven te gebruiken om uit de hoek te komen en de stoornissen te omzeilen.
Oefening 1: Perspectiefwisseling
Probeer het zelf eens op je werkplek. Normaliter zit je waarschijnlijk op een vaste plek, achter een bepaald bureau. Ga nu eens in de hoek van de ruimte staan. Je perspectief verandert. Wat valt vanaf dit punt op? Verplaats naar een andere hoek, net zo lang tot je vanuit alle uitersten van de ruimte hebt waargenomen.
Een van de belangrijkste taken van de veranderaar is het inbrengen van verschillende perspectieven. Hij moet zichzelf trainen in van perspectief wisselen/switchen om te corrigeren voor het zintuigelijk falen. Kortom, hij moet meervoudig leren kijken.
Oefening 2: Gestalt-switch
Een bekende oefening om te wisselen van perspectief is de ‘Gestaltswitch’. Kijk eens naar figuur 1. Wat zie je? Lukt het om beide dieren op hetzelfde moment te zien?
Oefening 3: Activeer je zintuigen
In mindfulness-trainingen wordt gebruik gemaakt van de ‘rozijn-oefening’. In de oefening gaat het erom een doodgewoon ding als een rozijn ‘mindful’ op te eten. Dat houdt in: geconcentreerd, bewust en opmerkzaam. De oefening helpt om los te komen van routines en volledig aandachtig te zijn. Wij gebruiken deze oefening om de zintuigen te activeren, om meervoudig te kijken met je zintuigen en zo een vollediger beeld te krijgen. Deze oefening is een bewerking van de mindfulness rozijn-oefening (Koole, 2013). In de oefening worden alle zintuigen gebruikt.
Neem een rozijn en doorloop onderstaande stappen, neem twintig tot dertig seconden voor elke stap.
- Kijken: leg de rozijn in je handpalm en bekijk de vrucht alsof je voor het eerst van je leven een rozijn ziet. Onderzoek met je ogen het gehele object, tot in het kleinste detail.
- Voelen: leg de rozijn tussen je wijsvinger en duim. Draai de rozijn lichtjes rond, druk hem in. Hoe voelt dat aan, wat is de textuur van de rozijn? Merk ook op hoe de spieren in je vingers bewegen.
- Horen: breng de rozijn dicht bij je oor en knijp er in. Hoor je dan iets?
- Ruiken: breng de rozijn onder je neus en stel bij iedere inademing vast wat je opmerkt. Heeft de rozijn een geur of juist niet? Treden er lichamelijke veranderingen bij je op, misschien in je mond of in je maag, bij het ruiken van de rozijn?
- Proeven: doe je rozijn in je mond en neem waar wat er gebeurt. Neem vervolgens een eerste beet. Hoe proeft dat? Neem nu nog een beet. Verandert de smaak? Blijf op de rozijn kauwen, zonder door te slikken, net zo lang tot er bijna geen vaste vorm meer over is.
Wat levert deze oefening op? Een vollediger beeld van de rozijn, doordat je al zintuigen gebruikt om waar te nemen.
8 brillen om ergens naar te kijken
Van Es (2014) heeft onderzoek gedaan naar meervoudig kijken en hij komt uit (met hulp van de organisatiekundige Morgan) op acht belangrijke perspectieven waar je alle manieren van kijken onder kunt categoriseren:
- de machine
- de politiek
- de cultuur
- het brein
- het organisme
- moraliteit
- zelfrestricties
- de flux
Deze perspectieven zijn brillen die je op kunt zetten, waardoor je andere zaken aandacht geeft. Verschillende perspectieven kijken dus naar hetzelfde object of onderwerp, maar zien hele andere dingen. Iedereen heeft zo z’n favoriete perspectieven, maar hierdoor komen tegengestelde perspectieven in het gedrang. Het is goed om hier zicht op te hebben als je iets wil veranderen.
De machine
Kijkend vanuit de ‘machine-metafoor’ let je op input, throughput, output. Je ziet ontwerpfouten en processtoornissen als probleem. Je bent bang voor chaos. Vergroten van de effectiviteit is de belangrijkste verbetering, dat probeer je door middel van controle, instructies, blauwdrukken en handboeken te bewerkstelligen.
De politicus
Als je met de bril van een politicus kijkt, vallen belangen(behartiging), machtsverschillen en statuseffecten op. Je bent bang voor fundamentalisme. Het sluiten van compromissen en coalities zie je als verbetering. Overtuigen, onderhandelen en manipuleren zijn middelen om je doel te bereiken.
De cultuurbewaker
Als cultuurbewaker kijk je naar collectieve processen van betekenis- en zingeving en naar culturele diversiteit. Woorden en daden moeten overeenkomen, evenals interne cultuur met de externe cultuur; een mismatch wordt als problematisch ervaren. Kijkend met de bril van de cultuurbewaker is anarchie een schrikbeeld, en zie je verbetering in meer congruentie en in ‘doen wat je zegt’. Dat realiseer je door een missie, visie en codes op te stellen, het gebruik van mooie verhalen en goede voorbeelden om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen.
De didacticus
Een didacticus let op het leervermogen, innovatie en omgevingsverandering. Kijkend als didacticus is autisme je schrikbeeld en zijn navelstaren en te veel single-loop-learning een probleem. Verbetering zie je vooral in meer double-loop-learning en de versterking van het adaptievermogen. Dit kun je bereiken door het organiseren van feedback, professionele communicatie en het aanpassen van de omgeving.
Het organisme
Kijkend als een organisme let je op hele andere zaken zoals: eigen ruimte en gezondheid. Problemen die je ziet hebben te maken met een inperking van je vrijheid en professionaliteit. Je bent bang voor nog meer bureaucratie. Verbeteringen zie je vooral in het licht van het vergroten van je eigen handelingsruimte en dat probeer je te bereiken door assertiviteit in te zetten of juist afstand te nemen en te klaplopen.
De moraalridder
Het vertrekpunt van de moraalridder daarentegen is het respect voor de waarden en belangen van de betrokkenen. Met deze bril zie je achterstelling en uitbuiting als probleem, commitment, waardigheid en billijkheid als verbetering. Verbetering wordt bereikt door problemen bespreekbaar te maken door te protesteren, te klagen of te whistleblowen.
Zelfrestricties
Kijkend vanuit de zelfrestricties van een persoon, let je op je eigen waarheid en kennisverboden. Je houdt dan vast aan het verleden of wilt daar naar terug. Dat doe je door eigen succesverhalen te vertellen, bondgenoten te maken en anderen uit te sluiten.
Zen
Kijkend vanuit een ‘zen-state of mind’ zie je doorstroming en conventies. Verstarring is vanuit deze bril een schrikbeeld. Plezier en tactvol loslaten zijn een verbetering. Dit bereik je door te experimenteren, af te wijken, door met de stroom mee te drijven of juist niets te doen.
Oefening 4: Meervoudig kijken met de 8 brillen
Oefen meervoudig kijken met deze situatie. Stel je hebt een hekel aan rokers bus de ingang. Hoe kun je daar naar kijken? Zie tabel 1.
Tabel 1 Meervoudig kijken naar medewerkers die voor de deur rookpauze nemen
Tips voor meervoudig kijken
- Meervoudig kijken doe je niet alleen door van perspectief te wisselen of meerdere zintuigen te gebruiken, ook door samen met anderen te kijken. Iedereen heeft zijn eigen dominante perspectief en stokpaardjes. Bewust worden van je eigen perspectief en regelmatige intervisie is een echte aanrader.
- Laat je eigen interpretatie en (voor)oordelen achterwege bij het diagnosticeren, heb een ‘open mind’. Dit is gemakkelijker gezegd dan gedaan, begin met open vragen stellen. Vraagwoorden: hoe, wat, wanneer, wie resulteren veelal in een open vraag.
- Kijk uit met de ‘waarom’-vragen, die geven de ander de indruk dat hij/zij zich moet verantwoorden.
- Op het vorige punt aansluitend: laat de ander haar/zijn eigen verhaal doen. Als je het kleurt met suggestieve vragen, krijg je niet duidelijk wat er speelt.
- Wees je er tegelijkertijd van bewust dat je als veranderaar zelf deel uitmaakt van de diagnose.
- Wees je bewust van je eigen zintuiglijke voorkeuren of gebreken en compenseer die. Zie je bijvoorbeeld rood minder goed in een contrasttekening en valt roodgekleurde tekst daardoor sneller weg? Of hoor je minder goed met rechts, en luister je daardoor liever naar de mensen die links van je zitten?
Literatuur
Es, R. van (2014). Veranderdiagnose. De onderstroom van organiseren (2e druk). Deventer: Kluwer.
Koole, W. (2013). Mindful werken. In acht stappen je werkdruk de baas. Amsterdam: Business Contact.
Morgan, G. (1986). Images of organization. Thousand Oaks: Sage Publications.
Nietschze, F. (1887). Zur Genealogie der Moral, eine Streitschrift. Leipzig: Nauman Verlag.
Bron: Werken met Leren Veranderen, onder redactie van Hanna Boersema-Vermeer en Gertjan de Groot, Vakmedianet, Deventer 2016.
Juliska van Rossum en Rik Braams, pag. 123-128
