Onterecht wordt empathie nog weleens op een hoop gegooid met termen als slap, zacht(aardig) of emotioneel. Terwijl empathie juist de meest krachtige en fundamentele leiderschapskwaliteit is uit het hele scala. Een capaciteit waar we in de huidige tijdgeest een schrijnend tekort aan hebben en die voorbij de etiketten soft- of hard skill gaat. Empathie en empathisch leiderschap zijn geen teken van zwakte, maar een blijk van moed, integriteit en daadkracht. Empathisch leiderschap is niet voor watjes.
In onzekere tijden bestaat een sterke neiging om ons vertrouwen in handen te leggen van stevige leiders die compromisloos duidelijk en besluitvaardig zijn. Wereldwijd zien we dat momenteel gebeuren, zowel in de politiek als in het bedrijfsleven, met verontrustende voorbeelden van polariserend leiderschap, dictatoriale trekken en Zonnekoninggedrag.
Het is verleidelijk om te denken dat empathisch leiderschap het tegenovergestelde is van deze stevige, duidelijke en vastberaden aanpak, maar dat is een misvatting. De excessen die we waarnemen zijn problematisch juist omdat de factor empathie ontbreekt. Dáár ligt het kernprobleem. Wanneer je echter stevigheid, duidelijkheid en besluitvaardigheid combineert met een fundament van empathie, dan creëer je een kracht die ongeëvenaard is.
Empathisch leiderschap: Kwaliteit van relaties
Empathie gaat over de kwaliteit van relaties. Of we het nu hebben over teams, organisaties of hele samenlevingen, het werkt op alle niveaus hetzelfde: een empathische cultuur ontstaat als de kwaliteit van relaties centraal staat. Empathisch leiderschap is daarvoor de accelerator. En succes – in de vorm van winst, mooie resultaten of een florerende community – is daarvan het natuurlijke gevolg. Dat is geen overbodige luxe, als je naar de cijfers kijkt: slechts 13% van de werknemers voelt zich betrokken, 72% valt onder ‘quiet quitters’, 20% ervaart burn-outachtige klachten, en 38% van generatie Z zegt zich dagelijks gespannen te voelen. We kunnen dus rustig spreken van een crisis in het welzijn op de werkvloer. Het is hoog tijd dat de kwaliteit van relaties (weer) meer centraal komt te staan in hoe we ons werk organiseren.
Zo ongeveer sinds de Industriële revolutie hebben we naar organisaties gekeken als waren het machines. In dat paradigma zijn mensen hulpbronnen – human resources – en processen zijn er veelal op gericht om met minimale input op een consistente manier maximale output te genereren. Het is een beeld waar we in moderne organisaties nog steeds niet volledig van af zijn. Het is ook een beeld dat mensen reduceert tot algemene, uitwisselbare radertjes in een gevoelloze, mechanistische omgeving. Terwijl wij mensen emotionele wezens zijn met een diepe oerbehoefte om van betekenis te zijn, verbondenheid te voelen en zingeving te ervaren. Dat kun je niet alleen; dat moet altijd via anderen. Niet zo vreemd dat het welzijn op het werk onder druk staat.
Moestuin
Een paradigma dat meer recht doet aan de werkelijke aard van mensen en hun (werk)omgeving is die van de moestuin. De rol van een empathische leider daarbinnen is die van een tuinier die als belangrijkste taak heeft om een bloeiend ecosysteem te cultiveren. Door zorgvuldig te planten, te voeden en te onderhouden, schept de leider de ideale omstandigheden waarin zijn team kan floreren.
De moestuinier wiedt onkruiden die de groei verstikken. Hij is niet bang om stevig te snoeien om wildgroei tegen te gaan of om bloei te bevorderen. Ook niet om planten te verplaatsen die in de gegeven omstandigheden niet aanslaan. Hij beschut de gewassen tegen stormen maar zorgt er tegelijkertijd voor dat ze weerbaar genoeg worden om wind te trotseren. Het uiteindelijke resultaat van deze toewijding en zorg is een overvloedige oogst aan creativiteit, productiviteit en succes.
Dat is dus heel iets anders dan intensieve teelt, waarbij een optimale oogst centraal staat in alles wat je doet. Door middel van kunstmest en bestrijdingsmiddelen zet je maximaal in op rendement. En ja, op de korte termijn levert dat veel op. Daar zijn genoeg voorbeelden van. Maar op langere termijn leidt het tot bodemvervuiling, uitputting en gevoeligheid voor allerlei ziekten en plagen.
De empathisch leider
Wat een leider empathisch maakt is een vermogen om de gevoelens, behoeften en perspectieven van anderen te begrijpen en daar rekening mee te houden
Er is geen universele template voor de ‘perfecte’ empathische leider. Een empathisch leider hoeft niet eens uitgesproken sympathiek of een echt mensen-mens te zijn. Een empathisch leider kan prima zakelijk of direct zijn. Wat een leider empathisch maakt is een vermogen om de gevoelens, behoeften en perspectieven van anderen te begrijpen en daar rekening mee te houden, los van de eigen mening of agenda. Hij luistert, toont begrip en bouwt zo vertrouwen en verbinding op. Hierdoor kan hij mensen beter motiveren, inspireren en richting geven. Tegelijkertijd blijft hij objectief en neemt hij beslissingen in het belang van de organisatie als geheel. Dat zijn kwaliteiten die je kunt ontwikkelen.
Empathie als aangeleerde vaardigheid
Ieder van ons bevindt zich ergens op het spectrum tussen taakgericht en mensgericht. Vaak ligt de kracht van leiders waarbij empathie minder stevig ontwikkeld is bij diepe kennis of expertise over de inhoud. Dat betekent niet dat het ontwikkelen van meer empathie onmogelijk is. Het is wel degelijk een vaardigheid die je kunt ontwikkelen. Net als een spier die je traint, kun je je empathisch vermogen versterken door bewuste oefening en aandacht. Net zoals empathische mensen dankzij gerichte aandacht de inhoud steeds beter onder de knie kunnen krijgen.
Het ontwikkelen van meer empathie vraagt weliswaar om toewijding en geduld, maar het is learning on the job, dus het kost je geen extra tijd. De meeste van deze oefeningen kun je gewoon direct in de praktijk doen, zonder dat iemand het doorheeft.
Empathisch vermogen vergroten
Een paar bewezen manieren om je empathisch vermogen als leider (verder) te vergroten zijn:
Actief luisteren
Daag jezelf uit om in je eerstvolgende een-op-een gesprek 80% van de tijd te luisteren en slechts 20% te praten. Focus volledig op wat de ander zegt, zonder te onderbreken of direct oplossingen aan te dragen. Vat aan het eind samen wat je hebt gehoord en check of je begrip ervan correct is.
Doe tijdens je volgende paar vergaderingen of gesprekken een poging om volledig te luisteren zonder te onderbreken. Parafraseer regelmatig wat je denkt dat het kernpunt of gevoel van de spreker is om er zeker van te zijn dat je het begrijpt. Stel vervolgvragen om tot een dieper perspectief te komen.
Vergroot je emotionele woordenschat
Veel mensen die moeite hebben met empathie, hebben een relatief beperkte emotionele woordenschat. Er zijn vier basisemoties (blij, bedroefd, boos, bang), maar daar achter ligt een enorme schat aan nuances, van opgetogen tot overrompeld, van onthutst tot ontgoocheld. Zoek online een uitgebreide lijst met emotiewoorden en probeer deze woorden zo nu en dan te gebruiken in gesprekken. Dit helpt je om emoties beter te herkennen en te benoemen.
Perspectiefwisseling
Kies een recente situatie waarin je het oneens was met een collega of teamlid. Probeer je eens helemaal te verplaatsen in het perspectief van de ander. Hoe zou hij de situatie hebben ervaren? Wat waren zijn motieven en gevoelens? Deze oefening helpt je om je inlevingsvermogen te vergroten.
Lichaamstaal observatie
Besteed bewust aandacht aan de non-verbale communicatie van anderen. Let op gezichtsuitdrukkingen, houding en toon. Probeer te ‘lezen’ hoe iemand zich voelt, puur op basis van deze signalen. Check vervolgens of je interpretatie klopt door ernaar te vragen. Meer hierover lees je in hoofdstuk 6.4 over non-verbale communicatie.
‘Stel dat’
Stel jezelf vragen als: Stel dat ik nieuw was in dit team, hoe zou ik me dan voelen? Of: Stel dat ik net een grote tegenslag had gehad, hoe zou ik willen dat mijn leidinggevende reageerde? Of: Stel dat ik een innovatief idee had gedeeld en niemand reageerde enthousiast, hoe zou ik me voelen? Door jezelf regelmatig dit soort vragen te stellen, oefen je je vermogen om je in te leven in verschillende situaties en perspectieven. Dit helpt je om meer empathisch te reageren in real-life situaties.
Boeken en films
Lees regelmatig fictieboeken of kijk naar films en series met complexe personages en morele dilemma’s. Probeer je in te leven in de verschillende karakters. Wat motiveert hen? Hoe voelen ze zich? Focus niet alleen op de helden, maar ook op de slechteriken: wat drijft hen? Neem waar hoe karakters zich ontwikkelen door de ervaringen die zij opdoen. Door regelmatig en bewust op deze manieren met fictie om te gaan, train je je vermogen om je in te leven in verschillende perspectieven en emoties, wat direct bijdraagt aan je empathische vaardigheden in het dagelijks leven.
Empathisch leiderschap als waardevolle tegenbeweging
In een wereld die snakt naar meer menselijkheid, biedt empathisch leiderschap een waardevolle tegenbeweging waarvan het effect niet beperkt blijft tot kantooruren.
Door: Petra Kuipers
