Cognitieve illusies (en hoe je ervan bewust wordt)

Iedereen kent wel de Müller-Lyer-illusie. De eerste keer dat je met deze illusie werd geconfronteerd, had je waarschijnlijk het idee dat de ene lijn, afgesloten door een pijlpunt naar buiten, korter was dan de lijn eronder met de pijlen naar binnen gericht. Als je de illusie eenmaal doorziet, zie je jouw waarnemingsfout en kun je deze corrigeren. Net zoals deze optische illusie zijn er ook cognitieve illusies. Ons denken produceert gedachten die ons op het verkeerde been zetten.

Drie veel voorkomende cognitieve illusies die het lastig maken om een goede dialoog te voeren zijn:

1. denken dat jouw beeld van de werkelijkheid, dé werkelijkheid is;
2. je (onbewuste) neiging om feiten te verdraaien en argumenten te vinden waarmee je voor jou belangrijke overtuigingen kunt verdedigen;
3. denken dat je alles al weet.

Het effect is dat je niet meer echt luistert, je jezelf daarmee de mogelijkheid tot waardevolle informatie onthoudt en daardoor verkeerde conclusies trekt. Laten we deze cognitieve illusies eens verder onderzoeken, zodat jij je eigen denken op deze vlakken kunt corrigeren.

Een onderzoekende houding vraagt om luisteren vanuit betrokken nieuwsgierigheid

Om in de dialoog zicht te krijgen op elkaars belevingswereld is een onderzoekende houding nodig. Met de derde bekwaamheid zelfbeheersing heb jij je primaire oordeel (‘wat een idioot!’) omgezet in mildheid (‘ik ben er ook één!’) en heb je een goed uitgangspunt gecreëerd voor de dialoog. De spanning van verschillende meetlatten krijgt hierdoor een andere lading en maakt het makkelijker om te kiezen voor de dialoog. Vanuit mildheid is het veel makkelijker om onderzoekend te reageren:

• ‘Volgens mij begrijp ik je niet helemaal, leg eens uit wat je bedoelt met …’
• ‘Dat zie ik heel anders, leg eens uit wat je bedoelt met …’

Een onderzoekende houding ontwikkel je door te werken aan je basisvaardigheden van luisteren en vragen stellen. De essentie van een onderzoekende houding is vanuit onze visie betrokken nieuwsgierigheid.
Dit is een vorm van nieuwsgierigheid die door de ander als positief wordt ervaren. Je wilt iets graag weten, niet om je eigen nieuwsgierigheid te bevredigen, maar omdat jij echt benieuwd bent naar het afwijkende perspectief van de ander.

Illusie 1

Cognitieve illusie 1 laat je beseffen dat het menselijk brein maar een beperkt aantal prikkels
kan verwerken en slechts een deel van de werkelijkheid ziet. De valkuil die bij deze illusie hoort, heet vergelijkend luisteren:

• Waar ben ik het mee eens en waar ben ik het mee oneens? Het gevaar van ‘ja, maar…’ ligt op de loer.
• Wat mis ik in het verhaal van de ander? Hier horen vervolgvragen bij zoals ‘Hoe kijk jij dan aan tegen …?’ en sturende opmerkingen zoals: ‘Vind je ook niet dat …?’

Ons eigen beeld van de werkelijkheid belemmert ons en het lukt ons dan vaak niet om met een open blik naar de antwoorden te luisteren en ons eigen perspectief te verbreden. Nu je deze illusie en de effecten ervan kent, kun je haar corrigeren door je in gesprekken optimaal in te spannen om (afwijkende) meningen en ideeën van de ander te onderzoeken, zodat je een completer beeld van de werkelijkheid krijgt.

Eerst geloven, dan pas falsificeren

Om dit doel te bereiken gebruiken we de in hoofdstuk 1 van het boek Einde Discussie beschreven theorie van psycholoog Gilbert van eerst geloven en dan pas falsificeren. Als je vertrekpunt is dat je de ander gelooft, sta je open voor die ander en luister je met de intentie de ander te begrijpen. Als je hierin slaagt, volgt begrip voor het standpunt of gedrag van de ander vaak vanzelf, omdat je de logica vanuit het perspectief van de ander kunt volgen.

Illusie 2

Om cognitieve illusie 2 te corrigeren is het belangrijk dat je je eigen onderzoekende houding scherp monitort. Yale-professor Dan Kahan stelt dat ons brein werkt als een advocaat. Het beschermt onze identiteit en de ‘stam’ waartoe wij behoren. Ons instinct (het onbewuste) stimuleert ons om bij belangrijke onderwerpen de feiten te verdraaien en argumenten te vinden waarmee we onze overtuigingen kunnen verdedigen.Hij noemt dit ‘identiteitsbeschermende cognitie’. Zijn theorie geeft een ander perspectief op nepnieuws en alternatieve feiten. Hierbij is er dus niet altijd sprake van bewuste manipulatie, maar ook van bescherming van de eigen identiteit en van de groep waartoe iemand behoort.

Deze vaak onbewuste manipulatie van het brein zorgt er dus voor dat we ons perspectief helemaal niet
verbreden en blijven hangen in onze eigen overtuiging. De enige manier om deze werking van het brein te doorbreken is door nieuwsgierigheid te ontwikkelen.

In een vervolgexperiment legt Kahan deelnemers twee echte artikelen voor over klimaatverandering. Uit de titel blijkt dat er of bewijs is voor opwarming of dat opwarming het afgelopen decennium is vertraagd. Welk artikel wil je lezen? vroeg hij de deelnemers. Nieuwsgierige types kozen het artikel dat niet in lijn lag met hetgeen ze al vonden, maar dat verrassend was. Deze deelnemers bleken ook minder gevoelig voor de valkuil van identeitsbeschermende cognitie.

Ben jij nieuwsgierig?

Behoor jij tot de nieuwsgierige types? Als je een krant leest, kies je dan ook de artikelen die je op grond van de titel onzin vindt of sla je die eerder over? Als je naar de televisie kijkt of naar de radio luistert en iemand verkoopt onzin, schakel je dan naar een andere zender of blijf je luisteren om het andere perspectief beter te begrijpen? Zoek je op YouTube video’s op die in lijn liggen met wat je al vindt of kies je juist verrassende invalshoeken?

Nieuwsgierigheid is te trainen door juist te kiezen voor artikelen en verhalen die ingaan tegen jouw overtuigingen. Het zal niet altijd je overtuiging veranderen, maar je begrijpt in ieder geval andersdenkenden beter en het helpt je om minder snel in de valkuil van identiteitsbeschermende cognitie te stappen.

Cognitieve illusie 3

Cognitieve illusie 3 stimuleert ons de ander in de rede te vallen, zinnen van onze gesprekspartner af te maken of af te haken in gesprekken. Satya Nadella, de CEO van Microsoft is jarenlang bezig geweest om het bedrijf te transformeren van een ‘know-it-all’-naar een ‘learn-it-all’-organisatie. We weten allemaal hoe irritant betweters zijn die niet openstaan voor het perspectief van een ander en niet geïnteresseerd zijn in jouw mening en het ontdekken van jouw talenten.

Hoe motiverend is het daarentegen om mensen te ontmoeten die wel benieuwd zijn naar jouw mening en graag zoveel mogelijk nieuwe informatie en standpunten willen verzamelen. Hoe vaak ben jij een betweter (know-it-all)? Deze valkuil kun je vermijden door op een betrokken manier te luisteren en de ander de ruimte te geven om zijn gedachten onder woorden te brengen. Door deze kleine verandering krijg je direct betere gesprekken. Door de verrassende uitkomsten, ontdek je dat je niet alles weet en er nog veel te leren valt.

Luisteren is een vaardigheid waarvan de meeste mensen denken dat ze het beter kunnen dan de rest. Deze zogenaamde illusoire superioriteit staat het leren in de weg. Ga er de komende tijd eens van uit dat ook jij last hebt van cognitieve illusies en dat je nog veel beter kunt worden in luisteren. Wat zal het effect zijn denk je?

Bron: Einde discussie

Door: Roland de Bruijn, Fons Trompenaars