Van Rationaliteit naar Redelijkheid
De rationaliteit van de Homo Economicus (perfecte besluitvorming op basis van perfecte informatie en een perfecte informatieverwerkingscapaciteit) ligt in de sociale wetenschappen steeds meer onder vuur – en dat zeker niet alleen in de economische. Die vorm van rationaliteit ligt ook ten grondslag aan de klassieke kwaliteitskunde.
Met zijn boek Return to Reason pleit Stephen Toulmin voor wat hij noemt een ‘humanisering van de rationaliteit’. Die ‘Berekenende Mens’ is immers alles, behalve een mens van vlees en bloed. De inhoud in zeer kort bestek, onvermijdelijk onvoldoende recht doende aan de betoogkwaliteit.
Verstoord evenwicht
De natuurwetenschappers van de zeventiende eeuw droomden ervan de ideeën van de rationaliteit, noodzakelijkheid en zekerheid te verenigen in één enkel ‘wiskundig pakket’. Het gevolg van die droom was dat de Menselijke Rede een wond werd toegebracht die driehonderd jaar lang ongenezen bleef. In zijn boek laat Toulmin zien wat ervoor nodig is als we die wond willen behandelen en het (verstoorde) evenwicht willen herstellen tussen Theorie en Praktijk, Logica en Retorica, Rationaliteit en Redelijkheid.
Dat verstoorde evenwicht uit zich onder meer in het verschijnsel dat aan de rationaliteit van astronomie en geometrie meer waarde werd gehecht dan aan de redelijkheid van narratieven. Die rationaliteit claimde een vorm van zekerheid die zij andere opvattingen weigerde toe te kennen.
Rationaliteit richt zich op een enge manier op de inhoud, terwijl redelijkheid rekening houdt met de talloze manieren waarop een concrete situatie zowel de inhoud als de stijl van redeneren kan wijzigen. Theorie kreeg een dominante rol, en Praktijk werd ‘slechts’ een manier om Theorie toe te passen. Men ging op zoek naar theoretische argumenten geformuleerd in abstracte concepten, en streefde naar verklaringen in termen van universele wetten, met formele, algemene, tijdloze, contextvrije en waardeneutrale argumenten.
Theorie kreeg een dominante rol, en Praktijk werd ‘slechts’ een manier om Theorie toe te passen.
The Quest for Certainty
De Amerikaanse filosoof John Dewey zou dit eeuwen later ‘The Quest for Certainty’ noemen: de zoektocht naar contextonafhankelijke kennis met het kaliber van universele natuurwetten. De studie van concrete objecten of situaties in de vorm van inhoudelijke, tijd- en situatieafhankelijke, lokale, ethisch geladen argumentatie werd op zijn best beschouwd als een zaak van Retorica.
Wat laat het boek zien?
Toulmin laat zien hoe deze ontwikkeling na 1600 is ontstaan, en hoe die een einde maakte aan de periode van humanisten als Erasmus en Montaigne van de daaraan voorgaande eeuw. Die hadden geen behoefte aan een naar absolute zekerheid strevende rationaliteit.
Ook beschrijft hij hoe het werk van Descartes en Newton ertoe heeft geleid dat de sociale wetenschappen zich zo vaak baseren op implausibele analogieën met de natuurkunde in plaats van op veel realistischere, biologische modellen.
Toulmin beschrijft vervolgens hoe dit de ontwikkeling van de economische wetenschap heeft beïnvloed, een tak van wetenschap die op haar beurt met haar neoklassieke evenwichtsanalyse grote invloed heeft gehad op de management- en organisatiewetenschappen.
De auteur laat zien waarom zulke benaderingen niet alleen niets hebben opgeleverd, maar ook niets kunnen opleveren, want tot mislukken gedoemd zijn.
Zijn boek is een ‘must read’ voor eenieder die het aan kan en het kan waarderen de klassieke kwaliteitskunde van een voedzaam-kritische, historische context geplaatst te zien.
Return To Reason Stephen Toulmin (2001) Harvard University Press, Cambridge MA.
Meer informatie over het boek vindt u bij Harvard University Press.
Het boek is verkrijgbaar bij Managementboek.nl.
