Hoogleraar en oud-Denker des Vaderlands René ten Bos is filosoof, en geen managementcoach. Over leiderschap heeft hij dan ook een anti-psychologische opvatting. “Ik geloof niet dat leiderschap gezocht moet worden in specifieke eigenschappen van mensen. Het is een vorm van hoe mensen met elkaar omgaan.”
De taak van de leider is het vooral te morrelen aan regels om verandering te organiseren, vindt hij. En trouwens, het is hoog tijd om af te rekenen met bijgelovige leiderschapstheorieën. Leiderschap gaat over de relatie tussen mensen, zegt René ten Bos. “Als je meer wilt weten over leiderschap, moet je niet alleen de leider bestuderen, maar vooral kijken naar hoe volgers reageren op de leider. De manier waarop leiders en volgers met elkaar omgaan, is interessant.” Want volgers, zegt Ten Bos, willen beschermd worden. “De taak van leiders bestaat eruit immuniteit te verschaffen, bescherming te bieden. Gezag kan zich alleen legitimeren door die bescherming.” Dat werkt zo in de politiek, en het werkt zo op de werkvloer. “Zolang leiders volgelingen beschermen, worden ze gedoogd. Zodra ze geen protectie meer kunnen bieden, vallen ze weg. Kijk maar naar Assad in Syrië. Die les kunnen we leren van de filosoof Thomas Hobbes: overheden legitimeren zich door bescherming.”Religieuze lading
En wij maar denken dat leiders medewerkers of volgers inspireren, en mensen uitdagen het beste uit zichzelf te halen… “Ho”, zegt Ten Bos, “leiders kúnnen wel inspireren, maar dat doen ze lang niet altijd. En daarbij: wat is inspireren?” Hij constateert dat leiderschap een term is die we vaak laden met religieuze begrippen, zoals inspiratie, visie, uitstraling en transformatie. “Soms is sprake van een soort collectieve bekering. Dat is interessant. Waarbij de volgers dus vooral reageren op de bescherming die een leider biedt. Zij worden meegevoerd in het zog van de leider, en denken dan bijvoorbeeld dat ze deel uitmaken van een mooi proces binnen de organisatie. Wat dat ook is: de bouw van een kathedraal of een verandering op de werkvloer.”
Leiders weven gemeenschappen
Dus leiders beschermen, en inspiratie is bijvangst, zit het zo? “Als je kijkt naar de oudste definities van leiderschap in de oude Griekse filosofie, dan blijkt daaruit dat leiders gemeenschappen moeten weven. En als ze dat doen, bieden ze mensen bescherming. Zo simpel is het.” Hij geeft een voorbeeld van de werkvloer. “Ga maar na. Als de baas een leidinggevende de opdracht geeft mensen te ontslaan, en die doet dat vervolgens, dan zullen de volgers van die leidinggevende hem of haar niet aardig vinden. Maar als die leidinggevende opstaat tegen de baas, dan stijgt hij of zij in de achting van de volgers. En zullen zij ook geneigd zijn te doen wat de leidinggevende van hen vraagt.”Kijk door het oog van de volgers
Dat onze maatschappij vooral naar de leiders kijkt in plaats van naar de volgers, is wel te verklaren. “De leider is een enkeling, en de volgers zijn de massa. Het is dus gemakkelijker je op die enkeling te concentreren. Bovendien is het heel moeilijk om iets generieks over volgers te zeggen. Wel raad ik leiders aan zichzelf te bezien door het oog van hun volgers, in plaats van dat ze alleen aan hun eigen competenties zitten te denken.” Fijntjes erachteraan: “Je kunt wel een leidinggevende benoemen, maar dat is nog geen leider. Volgens mij kun je leiderschap niet organiseren, niet iedereen heeft interactie met of een antenne voor zijn of haar volgers.”Leiderschap en gezag
Leiderschap en gezag zitten aan dezelfde kant van de medaille. “Gezag heeft iets hards, iets sanctionerends. Het zet de tanden in het vlees van burgers, volgers of medewerkers. Tegelijkertijd heeft gezag ook een esthetische kant. Gezag toont zich graag van z’n mooie kant. Denk aan toga’s, uniformen en de gouden koets. Een mooie toespraak die tot de verbeelding spreekt, draagt bij aan het gezag van een leider.” Die esthetische kant is ook een tikje gevaarlijk, vindt Ten Bos, zeker als die gekoppeld is aan politiek leiderschap. “Hitler hield volgens sommigen ook heel mooie toespraken”, zegt hij droogjes.Gericht op verandering
Ten Bos kijkt als filosoof naar leiderschap en verandering. Beschouwend, van een afstandje. “Ik geloof helemaal niet dat leiders zo op resultaten gericht zijn. Ze zijn wel gericht op verandering, maar wat het resultaat daarvan is, is altijd de vraag. Grote leiders zoals Mandela of King hebben verandering in gang gezet zonder daarbij aan een project te denken. Er ontstond iets groots zonder dat ze van te voren wisten waar ze uitkwamen.”
