Stel dat we geen vrije wil hebben, zoals neurowetenschappers zeggen. Waarom zouden organisaties dan nog moeite doen om rationele besluiten te nemen?
Vrije wil? Nope – zeggen neurowetenschappers. Ons brein weet al wat we gaan beslissen, vlak vóór we bewust een beslissing nemen. ‘Rationele besluitvorming‘ is een product van de elektrische en chemische impulsen in onze hersenen.
Een gedachte die pijn doet, alleen al vanwege de consequenties: dan is niemand nog verantwoordelijk voor zijn gedrag. Dag ethiek. Dag persoonlijke ontwikkeling of verbeterprojecten van welke soort dan ook.
Geen vrije wil, wel controle over gedrag
Haaks hierop staat de visie van de beroemde Amerikaanse filosoof Daniel Dennett. Het mag dan zo zijn dat je brein je karakter bepaalt, maar je hebt wel degelijk controle over je gedrag. Natuurlijk bestaat zoiets als 100% vrije wil niet, zegt hij. Niemand is volledig vrij om te doen wat hij wil. Je kunt bijvoorbeeld niet kiezen of je homoseksueel bent of niet. Maar je kunt wel degelijk je daden evalueren en zo nodig aanpassen.
Vrije wil is volgens Dennett het vermogen van gezonde volwassenen om autonoom en doordacht beslissingen te nemen.
De rol van Big Data
Ons rationeel denkvermogen wordt van meer kanten onder vuur genomen. Je leest bijvoorbeeld steeds vaker dat zelflerende algoritmen betere beslissingen nemen dan mensen – al willen wij mensen daar niet aan. Sterker: algoritmen op basis van big data kunnen al voorspellen wat we gaan doen voordat we het hebben gedaan.
Algoritmen op basis van big data voorspellen wat we gaan doen vóórdat we het hebben gedaan.
Dataspecialist Kenneth Cukier van The Economist wijst op de gevolgen. Stel dat big-data-algoritmen met 98% zekerheid voorspellen dat iemand ergens in het komende jaar een moord pleegt. Dan gebiedt de openbare veiligheid je om preventief in te grijpen. Maar de persoon in kwestie heeft niets gedaan en raakt hierdoor gestigmatiseerd. Data-analyse vertelt ons dat het zeer waarschijnlijk is dat hij een moord gaat plegen, zegt Cukier – maar is er dan niet ook nog zoiets als vrije wil? Oeps.
Vrije wil als overlevingsmechanisme
Uit onderzoek van ontwikkelingspsycholoog Tamar Kushmir blijkt dat kinderen van rond de 7 jaar hebben geleerd dat ze (ook als er verder geen enkele restrictie is) de keus hebben om iets wel of niet te doen. Rond hun 4e denken ze nog dat ze een lekker ijsje waar ze super veel zin in hebben, én dat ze zonder enige restrictie mogen eten, ook per definitie moeten eten. Vrije wil is niet aangeboren blijkbaar, het is iets wat je leert.
Geen enkele organisatie blijft zonder geloof in vrije wil overeind
Het lijkt erop dat vrije wil een sociale constructie is die we nodig hebben om een organisatie (inclusief de samenleving) te laten functioneren. Onze hele staatsinrichting en strafrecht zijn op die sociale constructie gebaseerd, zegt ook Daniel Dennett. Geen enkele organisatie blijft zonder geloof in vrije wil overeind.
Bron: de Volkskrant 11-3-2016Â
