Verschuil je je achter codes en compliance regels of laat je je morele gevoel, je integriteit ook meespelen in de beslissingen die je neemt? Professionals zouden zich zowel door de systematische bovenstroom met regels áls de emotionele onderstroom moeten laten leiden. ‘Maar we verschuilen ons steeds vaker achter rationele integriteit; de regeltjes’, stelt Rob van Es in zijn nieuwe boek Emotionele Integriteit. ‘We moeten onze emoties veel beter leren doorgronden en een rol laten spelen in onze beslissingen.’ Films dienen daarbij als metafoor om emotionele integriteit te duiden.
Van Es zijn nieuwe boek Emotionele Integriteit is het slotstuk van een trilogie. In zijn eerste boek Veranderdiagnose leerde Van Es ons middels de metafoor van kunst, anders te kijken naar wat ons feitelijk bezighoudt: de onderstroom. In Professionele ethiek probeerde hij juist het buikgevoel-begrip ‘ethiek’ handen en voeten te geven door het systematisch aan te bieden zodat het in een organisatie in te bedden is: de bovenstroom. Met het slotakkoord Emotionele Integriteit wil de auteur de boven- en onderstroom samenbrengen.
Van Es: ‘Want we hebben een begrip dat 2000 jaar oud is –integriteit- de laatste 25 jaar vermanaged. We zijn integriteit achter codes en compliance gaan verstoppen. De code zegt het: dus mag het. Integriteit is zo feitelijk risicomanagement geworden, terwijl je het vaak bij beslissingen over hele menselijke emoties hebt en lang niet altijd over meetbare grootheden.’ Goed actueel voorbeeld vindt Van Es de triage van corona-patiënten. ‘Daar hebben we nu protocollen voor geschreven. Jij krijgt wel een bed, jij niet omdat je te oud bent. Puur rationeel. Terwijl daar professionals aan het werk zijn. Artsen en verpleegkundigen die misschien wel heel andere afwegingen maken, omdat ze professionals zijn. Ze maken keuzes omdat dat voor hen moreel goed voelt (onderstroom), maar ze worden nu tegengewerkt omdat de bovenstroom (de rationaliteit) anders voorschrijft. Ik zou de triërende zorgverlener veel meer –morele- vrijheid willen geven.’
Pas toe of leg uit
Het is de essentie van Van Es’ nieuwe boek. Wat gebeurt er op de scheidslijn en in de interactie tussen regels en moreel gedrag. Hoe verhouden regels en emotie zich tot elkaar? Waarbij Van Es in zijn nieuwste boek een focus legt op het uiteenrafelen van moreel gedrag. De auteur heeft twintig type emoties gedefinieerd in zijn boek. Van Es: ‘Wat ik wil, is dat mensen verschillende emoties leren herkennen. Als je die uiteen kunt rafelen en een plek kunt geven, neem je soms andere beslissingen.’
En met ons morele gedrag gaat het nog wel eens mis. Zowel bij de financiële crisis als bij de meer recentere Belastingdienst-affaires, wisten professionals donders goed dat ze fout zaten. Maar verscholen ze zich achter regels of de cultuur van een organisatie. Van Es: ‘Het is mijn pleidooi dat mensen meer moeten nadenken over wat ze doen. Zodat ze ook moreel achter hun beslissing kunnen staan. Zo niet, zou je andere keuzes moeten maken. Het is een illusie dat vandaag dat dag iets verborgen blijft tot in de eeuwigheid. Als alles uitkomt, dan kun je maar beter vooraf nadenken of je gedrag past bij je morele integriteit.’
Dat dat soms lastig is, erkent Van Es direct. ‘Als alle landen vormen van smeergeld toepassen, moet je soms mee. Anders geen handel. Maar je moet het voor jezelf altijd wel uit kunnen leggen.’ In die zin lijkt het op de pas toe of leg uit principes die in diverse governance codes staan. Of je houdt je ergens aan, of je legt uit waarom je afwijkt. Dat geldt ook voor ethisch gedrag. Je moet voor jezelf kunnen verantwoorden waarom je bepaalde keuzes maakt. Van Es: ‘Wat je vaak in organisaties en bij professionals ziet, is: ik ben het er niet mee eens, maar ik laat het erbij. Het is kennelijk de cultuur in deze organisatie. Terwijl je overweging zou moeten zijn: ik voel in mijn maag dat het niet oké is; ik doe het niet. In de praktijk durven nog veel te weinig mensen op te staan om toe te geven aan hun morele waarden. Dit boek is een appèl om daar over na te denken.’
Films als metafoor
Om het fenomeen emotionele integriteit te kunnen duiden, heeft Van Es – in lijn met zijn boek Veranderdiagnose- wederom een pakkende metafoor gekozen. Dit keer die van de film. Van Es heeft dertig professies gedefinieerd (arts, rechter, rechercheur…) en daar passende films bij gezocht. Films waar een moreel dilemma speelt. En wat doet de hoofdpersoon daar vervolgens mee?
Een van de uitgewerkte films is The Childrens Act. Daarin moet een rechter beslissen of een kind uit een Jehova-gezin een bloedstransfusie mag krijgen. Volgens de wet van de Jehova’s mag dat niet, maar de rechter kijkt anders. De rechter vraagt zich ook af: wat wil die jongen zelf? De worsteling tussen onder- en bovenstroom dus. Rechters wordt afgeraden om naar de persoon in een casus toe te gaan, maar deze rechter doet dat wel en ze is geraakt door de jongen. Ze besluit dat hij een transfusie moet krijgen. In lijn met de wetten van de bovenstroom, maar ingegeven door emoties uit de onderstroom.
Van Es: ‘Door naar die jongen toe te gaan, neemt de rechter een gefundeerd besluit. Een besluit waarin ze emoties toe laat in de systematische bovenstroom. Emoties die ook nog eens werden beïnvloed omdat ze gelijktijdig in een relatiecrisis terechtkwam. Professioneel riskant maar uiterst menselijk. Wat doet zo spanning met jouw beslissing? Dit boek neemt je mee in de verschillende emoties die mensen hebben op verschillende beroepsmomenten en hoe je ermee om kunt/moet gaan.’
Bijzonder onderzoek
Het boek is daarmee ook een bijzonder psycho-sociologisch onderzoek. Van Es: ‘Als er spanningen zijn op het werk, kun je niet naar iemand toegaan en even vragen hoe het met de morele emoties gaat. Binnen de psychologie is dit dan ook nog een onontgonnen gebied. Je kunt dat ook niet in een soort lab-situatie onderzoeken. Door de films zorgvuldig te selecteren, heb ik getracht om binnen specifieke beroepsgroepen morele spanningen te benoemen door ze te koppelen aan films. Het boek is zo een reis geworden waarin ik mensen meeneem in hoe ze regels en emoties (onder- en bovenstroom) kunnen samenbrengen. De extra bagage op deze reis is dat ik emoties herkenbaar heb weergegeven in twintig trefwoorden. Van liefde, vertrouwen en vreugde tot woede, twijfel en verdriet. Ken uzelf, ook op moreel gebied. Er is altijd een moment dat je jezelf moet verantwoorden. Naar de buitenwereld, je vrienden, en ja, vooral naar jezelf toe. Integriteit is breder en rijker dan wat we ervan hebben gemaakt. Integriteit is verworden tot risicomanagement.’
Door: Ronald Buitenhuis
