Tijdens liminaliteit schieten emoties alle kanten op. Aan de ene kant geeft het wegvallen van oude grenzen en structuren een oneindig gevoel van vrijheid, waardoor veel energie, creativiteit en innovatie loskomt. Tegelijkertijd geeft het verdwijnen van zekerheden een bijzonder wankel gevoel. Niets lijkt er echt meer toe te doen, terwijl tegelijkertijd alles enorm veel betekenis krijgt. In deze tussentijd verliezen we de gezamenlijke zingeving, gekoppeld aan een voortdurende dreiging van imploderende of exploderende krachten.
Gedachten en meningen cirkelen rond in een soort lege ruimte zonder de stabiele referentiepunten van esthetiek (wat is mooi en wat lelijk), normen (wat is goed en wat fout) en realiteit (wat is waar en wat niet). Dat is niet altijd prettig, maar heel gewoon en menselijk. Zo was op vakantie gaan met het vliegtuig voor mij als tiener een ideaal om na te streven. Tegenwoordig is het de vraag of dit vanwege de klimaatcrisis moreel juist is en bevechten we elkaar op het waarheidsgehalte van de verschillende berekeningen hierover. Fast fashion vinden veel mensen leuk, ook ik kan genieten van de nieuwe seizoensmode, terwijl nu ook steeds meer vraag ontstaat naar duurzame kleding die langer meegaat.
Liminaliteit vraagt om moed en leiderschap
Een liminale ruimte biedt de kans om culturele gewoonten te herzien en vastgeroeste privileges te herverdelen, maar dat vraagt wel om moed en leiderschap.
Allerlei zaken die eerst normaal waren, zijn dat tijdens liminaliteit niet meer. De pijn van de liminale fase heeft te maken met het gevoel dat er iets moet sterven voordat er iets nieuws kan ontstaan. En in zekere zin is dat ook zo. We nemen afscheid van iets wat we kennen om ruimte te maken voor iets nieuws. We willen het liefst een pijnvrije en snelle verandering, maar meestal werkt dat niet zo. Grote veranderingen vergen tijd en doen vaak pijn. Het is niet anders. Laten we dit accepteren en er goed mee om leren gaan.
Niet zo snel mogelijk van A naar B willen springen, we hebben allemaal ervaringen die ons hebben geleerd dat dit niet gaat. Maak je tijdens grote veranderingen klaar voor een emotionele achtbaan. Veranderen is geen rationeel proces, maar gaat over persoonlijke relaties, dromen, nachtmerries, posities en machtsverhoudingen.
De bestaande ordening in de war
Wanneer we ontdekken dat oude antwoorden niet meer werken, schopt dit de bestaande culturele ordening in de war, wat onze existentiële angsten raakt. Als het niet meer duidelijk is wat de beste manier is van leven, opvoeden of op vakantie gaan, kan ik het fout doen in de ogen van anderen en dus worden uitgelachen of uitgestoten. Die terechte of onterechte angst maakt transformaties emotioneel en intensief. We bepalen voortdurend of iets goed of slecht is, of iets bedreigend of belonend is, waarbij bedreigingen een langduriger en grotere invloed op ons hebben dan beloningen.
Neurowetenschappers hebben onderzocht dat mensen maar liefst vijfmaal per seconde beoordelen of iets bedreigend of belonend is, dus je kunt je voorstellen hoeveel stress het kan geven als die beoordeling onduidelijk is. De sterkste bedreigingen en beloningen blijken we te ervaren in onze sociale relaties en contacten, wat niet zo verwonderlijk is als je bedenkt dat wij groepswezens zijn en zonder anderen niet kunnen overleven.
Sociale interacties
Dat blijkt ook uit de pijnprikkel die mensen ervaren als ze uitgesloten worden. Die ervaring activeert dezelfde delen in je hersenen als wanneer je je hand op een gloeiende plaat legt. Als we geen veilige sociale interacties ervaren met anderen, reageert je lijf vergelijkbaar als op een fysieke bedreiging. Dit betekent overigens niet dat de situatie bedreigend hoeft te zijn. Het gebrek van veilige sociale interacties kun je ook ervaren op een feestje waar je niemand kent.
Volgens de Australische neurowetenschapper David Rock zijn de volgende gebieden van wezenlijk belang als het om onze sociale interacties gaat: status, zekerheid, autonomie, verbondenheid en rechtvaardigheid. Hij noemt dit het scarf-model, een acroniem van de vijf gebieden in het Engels. Een verandering op een van die gebieden triggert volgens onderzoek van Rock de hersengebieden die gerelateerd zijn aan pijn en genot als het om overleven gaat.
Het gaat twee kanten op
Tijdens liminaliteit gaan deze gebieden alle kanten op. Zo wordt onze status bedreigd als de ordening verandert, wankelt onze zekerheid als we de toekomst niet goed kunnen inschatten, wordt er een gemis aan autonomie ervaren wanneer mensen minder grip ervaren op hun levensdoelen, voelen we minder verbondenheid als we niet goed kunnen inschatten of de ander het met ons eens is of niet, en kan er een gevoel van onrechtvaardigheid ontstaan als er een gebrek is aan duidelijke basisregels, verwachtingen en doelstellingen. En al die sociale zaken triggeren ons fysieke pijncentrum.
Hoe meer we de emoties willen overslaan en hoe harder we roepen dat we rustig en rationeel naar de feiten moeten kijken, hoe rommeliger het wordt. We kunnen beter open zijn over wat het met ons doet. Het is zo’n verademing als iemand die al uren probeert zijn tranen weg te drukken, stopt met allerlei schijnargumenten en openlijk spreekt over de onderliggende angst, verdriet en boosheid.
We schrikken er vaak van, maar dit is waar onze menselijkheid en veranderkracht zit. En ook onze emoties zijn vaak minder chaotisch dan ze lijken. Ze komen tevoorschijn in een redelijk voorspelbare reeks. Ten eerste komt er een mix van ontkenning, stress, shock, paniek, weerstand, angst, frustratie en verwarring naar boven, gevolgd door het besef dat het echt anders moet of gaat zijn. Soms ga je hier in een paar uur doorheen, soms duurt het maanden.
Afhankelijk van de grootte van de verandering, je eigen veerkracht en de manier waarin je jezelf en anderen hierin begeleidt. Op enig moment ontstaat er emotionele ruimte om vooruit te kijken, met een nieuwe mix van emoties als scepsis, twijfel, ongeduld, hoop en enthousiasme. Met die creatie-energie kun je positief en energiek werken aan nieuwe oplossingen.
Liminale ruimte gevuld met gevoelens en gedachten
Een liminale ruimte is gevuld met veel verschillende gevoelens en gedachten. Het is niet per se een gemakkelijke tijd, maar ik zou willen dat we minder negatief naar die bijzondere fase van veranderprocessen zouden kijken. Ja, er zullen negatieve emoties zijn.
Ja, het kan rauw, ongemakkelijk en confronterend zijn. Natuurlijk willen we graag zo snel mogelijk af van de onzekerheid, en daarom roepen we om eenvoudige oplossingen, heldere toetskaders en een snelle implementatie. Leiders worden verleid en gepusht om met antwoorden en tijdspaden te komen. En wij worden in onze liminale wankelheid makkelijk verleid door gelikte praatjes van een bepaald type goeroes, influencers, politici, consultants en therapeuten. Dit zijn de tricksters die in het boek Tricky Tijden uitgebreid worden besproken.
Beluister de podcast: Tricky Tijden met Jitske Kramer
Bron: Tricky Tijden
Bron: Jitske Kramer
