In juni 2015 verscheen de encycliek Laudato Sí van Paus Franciscus. Deze ‘rondzendbrief’ is vrijwel onverdeeld positief, en vaak zelfs juichend, ontvangen.
De commentaren zijn om heel uiteenlopende redenen enthousiast. Dat zegt alles over de dichtheid én over de coherentie van het document, dat in 80 pagina’s vrijwel alle brandende thema’s van het moment aansnijdt, zonder ook maar één moment oppervlakkig te worden. In deze bijdrage ga ik nader in op het denkmodel dat in de encycliek ontwikkeld wordt en dat aan het geheel die overtuigende coherentie verleent.
De encycliek was aangekondigd als een bijdrage aan het klimaatdebat, mede in de aanloop naar COP21 in Parijs. Klimaatwetenschappers waren dan ook de eersten die reageerden.
Lovende woorden voor de Paus
Nicholas Stern, auteur van het invloedrijke naar hem genoemde rapport over klimaatverandering, komt woorden te kort om het enorme belang van de encycliek te benadrukken, evenals de wijsheid en het leiderschap van de Paus die volledig terecht stelt dat klimaatverandering vitale morele en ethische vragen opwerpt.
Fritjof Capra sluit zijn juichende recensie als volgt af: Met deze encycliek heeft Paus Franciscus in één klap de Katholieke Kerk tot voortrekker gemaakt van de milieubeweging en zichzelf gevestigd als een echte wereldleider. Bill McKibben van 350.org moet in de New York Review of Books, enigszins tot zijn eigen verrassing, erkennen dat de encycliek niets minder is dan een omvattende, radicale en zeer overtuigende kritische analyse van hoe we deze planeet bewonen – een ecologische kritiek, zeker, maar ook een moreel, maatschappelijk, economisch en spiritueel commentaar.
In een redactioneel commentaar stelt The Guardian dat dit meest verbazingwekkende en ambitieuze pauselijke document van de laatste 100 jaar ten diepste gaat over ons mensbegrip: De Paus wil ons begrip van de menselijke aard veranderen. Velen zullen het oneens zijn met zijn concept. But he is right that no smaller change will do.
Giles Fraser, ook in The Guardian, voegt eraan toe dat de encycliek in feite een oproep is om ons hele politieke denken te wijzigen: It is nothing less than a call to refigure our entire political mindset. Bravo. Thank God for Pope Francis.
Laudatio Si neemt de moderniteit op de schop
Als er al één kern in het LS betoog is aan te wijzen, dan zit McKibben daar het dichtste bij. Dat is wanneer hij de Paus citeert als die schrijft dat de huidige ecologische crisis slechts één uiting is van de ethische, culturele en spirituele crisis van de moderniteit (LS 119). Daar aan ten grondslag ligt het dominante technocratische paradigma. Hierin verschijnt de mens verschijnt als heroïsch subject dat de externe werkelijkheid met behulp van wetenschap en techniek in bezit neemt, overheerst en exploiteert (106).
Inderdaad neemt LS de hele moderniteit op de schop, dat wil zeggen onze manier van denken over en omgaan met de natuurlijke en maatschappelijke werkelijkheid in de afgelopen tweehonderd jaar. Kenmerkend voor de moderniteit is het utilitaristisch pragmatisme waarin alles verandert in een object dat men zonder scrupules mag gebruiken of misbruiken (215). Daar ligt het fundamentele probleem (106).
Het denkmodel van de moderne tijd
Een en andermaal wordt benadrukt dat men voor ogen moet houden dat denkmodellen werkelijk van invloed zijn op gedragingen. Daarom gaat het erom een nieuw model te verspreiden betreffende de mens, het leven, de samenleving en de relatie met de natuur (215).
De crisis van de moderne tijd is dus de crisis van een denkmodel waarin de externe werkelijkheid (de natuur, de ander) wordt geobjectiveerd en geëxploiteerd. De experimenteelwetenschappelijke methode, op zichzelf al een techniek van toe-eigening, overheersing en transformatie, plaatst het subject tegenover een amorfe werkelijkheid die geheel ter beschikking staat voor zijn manipulatie (106). Dit technocratische beheersingsdenken is ook verspreid naar de andere domeinen van de menselijke en maatschappelijke werkelijkheid en conditioneert het leven van de personen en het functioneren van de maatschappij (107).
De overleving van planeet en samenleving staat op het spel
Op haar beurt voedt deze wetenschap het utilitaristisch pragmatisme van de moderne mens en stuwt het verder op, tot ongekende hoogte. Maar hier dreigt een gevaar: Het menselijk wezen is niet volledig autonoom. Zijn vrijheid wordt ziek, wanneer het zich overgeeft aan de blinde krachten van et onbewuste, van de onmiddellijke behoeften, van het egoïsme, van het brute geweld (105).
De moderne mens is in vervoering geraakt door het perspectief van een limitless mastery over everything, en dat gaat gepaard met hybris en hebzucht. En hier stoot hij op een grens: de overleving van planeet en samenleving staat op het spel. We kunnen de diepgang van de culturele en ecologische crisis niet langer ontkennen (209), noch de voorspellingen over enorme catastrofes glimlachend naast ons neer leggen (161).
Waarom de moderne wetenschap geen oplossingen biedt
De wetenschap van de moderne tijd is niet alleen product en producent van controleen sturingsdrift, ze is ook verkokerd en gefragmenteerd en daarom niet in staat om de wezenlijke samenhang van dingen en processen te zien (20). De problemen van de wereld kunnen niet los van elkaar worden geanalyseerd of verklaard (61).
De fragmentering van kennis is nuttig als het gaat om concrete toepassingen. Maar het gaat vaak ten koste van gevoel en waardering voor het geheel, voor de relaties tussen de dingen en voor de wijdere horizon, die dan vervolgens ook irrelevant wordt.
En daardoor ook wordt het zo moeilijk om de juiste wegen te ontdekken om de meer complexe problemen van de huidige wereld op te lossen. Een wetenschap die pretendeert oplossingen te bieden voor de grote problemen moet noodzakelijkerwijs rekening houden met al die kennis die in andere gebieden van het weten is voortgebracht, inclusief filosofie en sociale ethiek (110). Fragmentarische en geïsoleerde kennis kan een vorm van onwetendheid worden, als zij niet geïntegreerd wordt in een bredere visie op de werkelijkheid (138).
Het denkmodel van LS: kritisch systeemdenken
Het denkmodel dat in LS ontwikkeld wordt, in kritische dialoog met het denkmodel van de moderniteit, is het best te karakteriseren als een kritische theorie die gebaseerd is op het complexiteitsdenken.
Complexiteitstheorie
Het concept integrale ecologie dat in LS een centrale plaats inneemt sluit nauw aan bij systems thinking en complexiteitstheorie, denkrichtingen die in de afgelopen twee decennia een grote vlucht hebben genomen.
Integrale ecologie verbeeldt het idee dat de werkelijkheid één complex, systemisch geheel is, dat zelf ook weer bestaat uit open, levende systemen. De componenten van dit systeem – mensen, dieren, dingen, organisaties, subsystemen – staan op talrijke manieren met elkaar in verbinding en zijn alleen te begrijpen in hun onderlinge samenhang. In die wisselwerking beïnvloeden en veranderen ze elkaar; ze co-evolueren. In hun interactie genereren ze nieuwe eigenschappen (zogenoemde emergente fenomenen) met als gevolg dat het gedrag van het systeem niet te herleiden is tot dat van de samenstellende delen.
Via terugkoppelingsmechanismen hebben die systeemkenmerken weer invloed op de componenten en hun relaties (backward causation). Het systeem vestigt een relatielogica tussen de delen, doorgaans patronen van zelforganisatie. Complexe systemen zijn zelf weer onderdeel van omvattender complexe systemen, en tussen die niveaus bestaan ook weer interacties met feedback loops (nestedness).
Van dit complexiteitsdenken is LS doordesemd.
Alles hangt met elkaar samen (120)
In dit heelal, dat gevormd wordt door open systemen die met elkaar in verbinding staan, kunnen we ontelbare vormen van relaties en participatie onderscheiden (79). Het kan niet genoeg benadrukt worden hoe alles met alles in verbinding staat. Tijd en ruimte zijn niet onafhankelijk van elkaar en zelfs atomen of subatomaire deeltjes kunnen niet geïsoleerd gezien worden (138).
Het kan niet genoeg benadrukt worden hoe alles met alles in verbinding staat.
Hoewel verandering deel uitmaakt van de dynamiek van complexe systemen, staat de snelheid waarmee de menselijke activiteit zich heeft ontwikkeld op gespannen voet met de natuurlijke traagheid van de biologische evolutie (18).
Aangezien alles nauw met elkaar in verband staat en de huidige problemen vragen om een visie die zich rekenschap geeft van elk aspect van de wereldcrisis, stel ik voor nu stil te staan bij een aantal elementen van een integrale ecologie, waarbij ook de menselijke en maatschappelijke dimensies duidelijk aan bod komen (137). Het is van fundamenteel belang om integrale oplossingen te zoeken die met de interacties van de natuurlijke systemen onderling en met de maatschappelijke systemen rekening houden. Er zijn geen twee crises afzonderlijk, een milieucrisis en een maatschappelijke crisis, maar één complexe sociale crisis en milieucrisis (139).
Kritische theorie
LS conceptualiseert een ander soort denken, een ander soort wetenschap, ook met een ander oogmerk. In feite is het een normatieve wetenschap of kritische theorie, die de menselijke werkelijkheid wil doorgronden, zeker, maar dat met oog op het veranderen en verbeteren van die menselijke werkelijkheid. Het gaat om een andere kijk, een denken, een politiek, een opvoedkundig programma, een levensstijl en een spiritualiteit die vorm geven aan het verzet tegen de opmars van het technocratisch paradigma (111) en die richting geeft aan een gezondere en vruchtbaardere menselijke en maatschappelijke ontwikkeling (116). Een integrale ecologie is niet los te zien van de notie van het algemeen welzijn, een principe dat een centrale rol vervult in de sociale ethiek. Het is het totaal van die voorwaarden van het maatschappelijk leven dat zowel groepen als individuele personen in staat stelt om hun eigen vervulling vollediger en sneller te verwerkelijken (156). Daarom is het niet meer voldoende alleen maar te spreken over de integriteit van de ecosystemen. Men moet de moed hebben om te spreken over de integriteit van het menselijk leven, de noodzaak om alle grote waarden te bevorderen en met elkaar te verbinden (224).
Regeneratie en relationaliteit
In veel dingen moet de koers opnieuw worden bepaald, maar vóór alles geldt dit voor de mensheid, die behoefte heeft aan verandering. Het ontbreekt aan het bewustzijn van een gemeenschappelijke oorsprong, een elkaar toebehoren en een door allen gedeelde toekomst. Dit basale bewustzijn zou de ontwikkeling van nieuwe overtuigingen, nieuwe gedragingen en levensstijlen mogelijk moeten maken. Zo ontstaat er een grote culturele, spirituele en educatieve uitdaging die lange regeneratieprocessen zal inhouden (202).
LS kiest daarbij voor een relationele insteek die de waarde van de relaties tussen personen benadrukt. Als de ecologische crisis een uiting is van de ethische, culturele en geestelijke crisis van de moderne tijd, dan hoeven wij ons geen illusie te maken dat wij onze relatie met de natuur en het milieu weer gezond kunnen maken, zonder alle fundamentele menselijke relaties weer gezond te maken. Voorop staat daarbij de waardering voor iedere menselijke persoon en het erkennen van de ander. Het openstaan voor een “jij”, dat in staat is te kennen, lief te hebben en een dialoog aan te gaan, blijft de grote adel van de menselijke persoon (119). Wij moeten opnieuw voelen dat wij elkaar nodig hebben, dat wij een verantwoordelijkheid hebben jegens de ander en de wereld, dat het de moeite waard is goed en eerlijk te zijn. Wij hebben al te lang verkeerd in een moreel verval door een spelletje te spelen met ethiek, goedheid, geloof en eerlijkheid en het ogenblik is gekomen om te erkennen dat deze vrolijke oppervlakkigheid ons tot weinig heeft gediend. Deze verwoesting van ieder fundament van het maatschappelijk leven eindigt ermee dat wij tegenover elkaar komen te staan om de eigen belangen te verdedigen, veroorzaakt het opkomen van nieuwe vormen van geweld en wreedheid en verhindert de ontwikkeling van een ware cultuur van de zorg voor het milieu (229).
Het is altijd mogelijk om een nieuw vermogen te ontwikkelen om buiten zichzelf te treden en naar de ander toe te gaan.
Zonder dit vermogen erkent men de andere schepsels niet in hun eigen waarde, is men er niet in geïnteresseerd om iets te doen voor een ander, ontbreekt het aan het vermogen zich grenzen te stellen om het lijden en het verval van hetgeen ons omgeeft, te vermijden. De fundamentele houding van zichzelf overstijgen door een geïsoleerd bewustzijn en op zichzelf betrokkenheid te doorbreken is de wortel die iedere zorg voor de ander en het milieu mogelijk maakt, en doet de morele reactie ontstaan die het effect dat door iedere actie en iedere persoonlijke beslissing buiten zichzelf wordt veroorzaakt, te overwegen. Wanneer wij in staat zijn om het individualisme te overwinnen, kunnen we daadwerkelijk een alternatieve levensstijl tot stand brengen en wordt een maatschappelijk relevante verandering mogelijk (208).
De lokale samenleving kan het verschil maken
Opvallend is tenslotte het belang dat LS hecht aan regeneratieve processen op het lokale niveau, van buurten en wijken, steden en regio’s. Die regeneratie vindt met name plaats waar het relationele en het functionele worden verbonden. Terwijl de bestaande wereldorde niet in staat blijkt verantwoordelijkheid te nemen, kan de lokale instantie het verschil maken. Daar kunnen immers een grotere verantwoordelijkheid, een sterk gemeenschapsgevoel, een bijzonder vermogen om voor de ander te zorgen en een edelmoedigere creativiteit, een diepe liefde voor de eigen grond ontstaan, evenals het denken aan wat men kinderen en kleinkinderen achterlaat (179). Het gaat om een ervaring van gemeenschap waarbij de muren van het ik worden geslecht en de grenzen van het egoïsme worden overwonnen (149).
In de samenleving bloeit een ontelbare verscheidenheid aan organisaties die werken aan de bevordering van het algemeen welzijn door het natuurlijk en stedelijk milieu te beschermen. Zij bekommeren zich om een publieke plaats (een gebouw, een fontein, een vervallen monument, een landschap, een plein), om de bescherming, sanering, verbetering of verfraaiing van iets dat van allen is. Om hen heen ontwikkelen en herstellen zich banden en ontstaat een nieuw lokaal sociaal netwerk. Zo bevrijdt een gemeenschap zich van een op consumptie gerichte onverschilligheid en cultiveert ze de eigen identiteit, een geschiedenis die wordt bewaard en doorgegeven. Zo neemt men de zorg op zich voor de wereld en de kwaliteit van leven van de armsten met een gevoel van solidariteit en vanuit het bewustzijn dat we een gemeenschappelijk huis bewonen dat God ons heeft toevertrouwd. Dergelijke acties kunnen veranderen in intense spirituele ervaringen (232).
Auteur: Drs. Cor van Beuningen MPA, is directeur van het bureau Stichting Socires en secretaris van het bestuur van de stichting.
Bron: Sigma 1, 2016
