Van Manen heeft zijn sporen verdiend. Hij is boardroomconsultant van menig AEX-fonds, voorzitter van de commissie die de herziening van de Nederlandse corporate governance code in goede banen moet leiden, emeritus hoogleraar corporate governance en commissaris.
Maar Van Manen begon ooit als accountant. Hij werkte maar liefst 33 jaar bij PricewaterhouseCoopers en zijn rechtsvoorgangers, tot hij in 2011 met pensioen moest. Geen tijd om stil te zitten, met een hoogleraarschap, boardroomconsultancy en de herziening van de code. In al die jaren maakte hij een behoedzame indruk. ‘Als je de verkeerde toon aanslaat, kun je bij wijze van spreken het werk van maanden in de vuilnisbak gooien.’
‘Als je de verkeerde toon aanslaat, kun je bij wijze van spreken het werk van maanden in de vuilnisbak gooien.’
Tegenwicht nodig
Integriteit behouden is volgens hem geen vanzelfsprekendheid. ‘Je moet je als accountant maar ook als bestuurder bewust realiseren dat het niet zo erg moeilijk is een morele inschattingsfout te maken. Ik kijk daarvoor naar het bekende Milgram-experiment van de jaren zestig waarin mensen stroomstootjes moesten uitdelen aan anderen en dat gehoorzaam deden. Slechts een heel klein deel weigerde de opdracht uit te voeren. We hebben wetenschappelijk gezien geen reden om aan te nemen dat wij tot die minderheid behoren.
Je kunt vrij makkelijk een grens overgaan. Daarom heb je tegenwicht nodig. Vanuit diverse hoeken. Van je man of vrouw… Van je collega’s… Van wie dan ook… Bespreek je dilemma’s. De grootste fout maak je nog altijd in je eentje. Diversiteit kan een goede rol spelen. Want daarmee incorporeer je als vanzelf meerdere visies in je besluitvorming.’
Zie ook: Jeroen Smit: ‘Train je integriteitsspier’
Benoemen van integriteit voegt niet veel toe
Integriteit. Het woord zelf komt niet voor in de code corporate governance die Van Manen aan het herzien is. Waarom niet? ‘Als je op een huis zet: ‘We don’t kill people’, dan ga je je in dat huis niet veiliger voelen. Oftewel: het benoemen van de term voegt niet veel toe. Maar we omschrijven wel de omstandigheden waardoor er zuurstof voor integriteit ontstaat. We doen een beroep op het verantwoordelijkheidsgevoel waar bestuurders vervolgens op aan kunnen worden gesproken.’
Integriteit in de boardroom
Van Manen is boardroomconsultant. Hoe is het volgens hem gesteld met integriteit in de boardroom? ‘Ik heb er geen onderzoek naar gedaan, maar ik heb de mensen waarmee ik heb gewerkt, altijd beschouwd als mensen waar ik op kan vertrouwen. En dat heb ik ook altijd moeten doen. Gevaar aan de top is wel dat je uitgaat van je eigen morele superioriteit. Je wordt als een fanatieke gelovige die niet meer bereid is te twijfelen aan het eigen morele oordeel. Maar dat mechanisme is niet alleen voorbehouden aan topbestuurders. Dat zie je ook terug bij religieus en politiek fanatisme.’
Gevaar aan de top is wel dat je uitgaat van je eigen morele superioriteit.
Geen zendeling
Is Van Manen in 33 jaar accountancy wel eens tegen integriteitsissues is aangelopen? ‘Ik vind het moeilijk om een voorbeeld te geven. Maar je wordt in internationale samenwerkingen sowieso geconfronteerd met waarden die anders zijn dan de waarden die je zelf hebt. Daar heb ik me wel eens zorgen over gemaakt. Moet je vanwege corruptie wel zaken willen doen met dat land?’
Eerlijkheid is simpeler en beter vol te houden.
Van Manen noemt integriteit een interessant onderwerp. ‘Maar ik voel me geen zendeling. Vanuit de zakelijke filosofie bekeken, duurt eerlijkheid op de lange termijn altijd nog het langst. En persoonlijk gezien houd je het ook langer vol als je eerlijk en integer bent. Niet integer zijn gaat immers gepaard met gezondheidsproblemen. Minder slaap. Snellere hartkloppingen. Daarnaast maakt het je leven ingewikkeld, want zie al die leugens nog maar eens te onthouden. Eerlijkheid is simpeler en beter vol te houden.’
Houd de lijnen open
Is integriteit in organisaties een kwestie van een gedegen complianceprogramma of van een beroep op de moraliteit? Van Manen: ‘Straffen en belonen is het mensbeeld van de Amerikanen. Een hoge pakkans en zware straffen moeten daarbij ervoor zorgen dat niemand datgene doet wat verboden is. Overgroot nadeel is dat je dus ook concludeert dat alles wat buiten die regels valt, mag. Ook als het grijs gebied is. Ik geloof meer in het gesprek. Ga het debat aan. In feite is dat ook een controlemechanisme. Controleren lijkt – als je het goed doet – op adviseren. Houd de lijnen open.’
Meer aandacht voor sociale psychologie
Dat gesprek is meer waard, dan nieuwe regels, stelt Van Manen. Als voorbeeld noemt hij het accountantsberoep. ‘Accountants stimuleren kunstmatige complexiteit. We hebben met IFRS buitengewoon ingewikkelde verslaggevingsregels. Die dragen niet bij aan het oplossen van een maatschappelijk probleem. Het zou beter zijn als accountants in hun opleiding meer aandacht zouden schenken aan sociale psychologie om ondernemers te doorgronden. Een beroepseed is een schijnoplossing en brengt je geen stap verder. Ga gewoon je werk goed doen.” Met die conclusie verlaat Van Manen zijn behoedzaamheid, maar wel vanuit een relativerende levenshouding. “Je moet de zaken niet moeilijker maken dan ze al zijn.’
Integriteitsdag over leiding en verleiding
Jaap van Manen is één van de sprekers tijdens de integriteitsdag op 6 oktober over leiding en verleiding. Onderzoeksjournalist Jeroen Smit is dagvoorzitter. Andere sprekers zijn José Hernandez (CEO van Ortus Strategies), Gijs Scholten van Aschat, Margriet Sitskoorn (hoogleraar klinische neuropsychologie) en Femke de Vries (bestuurslid van de AFM). www.integriteitsdag.nl.
