Onze wereld is complex. We hebben veel te kiezen, maar tegelijkertijd lijkt het wel of we die keuzes steeds minder bewust maken. Met haar nieuwe boek ‘IK2’ helpt Margriet Sitskoorn mensen die het gevoel hebben een speelbal te zijn geworden van de omstandigheden.
Wie kent het niet: je wilt graag afvallen maar zwicht steeds weer voor een avondje op de bank met wat lekkers. Of je laat de kinderen veel langer dan goed voor hen is op de iPad zodat je zelf nog even lekker kunt doorwerken. Of je zwicht onder druk toch voor dat wijntje terwijl je met de auto bent.
‘Ieder mens kent in zijn leven wel verleidingen waar hij of zij moeilijk weerstand aan kan bieden’, zegt hoogleraar klinische neuropsychologie Margriet Sitskoorn. Zij schreef een praktisch boek vol tips en oefeningen om die weerstand te leren weerstaan. ‘Want als je eenmaal in de gaten hebt hoe je dat doet, dan is het veel makkelijker om verstandige keuzes te maken. Dan vind je het niet moeilijk om tijd te maken voor je kinderen of om te sporten en dan voel je geen externe druk meer om bepaalde dingen toch maar te doen, bijvoorbeeld van je werkgever. Kortom, als je de verleidingen makkelijk kunt weerstaan maak je bewuste keuzes waar je helemaal achter staat. Dat leidt tot een veel gelukkiger bestaan.’
Als je de verleidingen makkelijk kunt weerstaan, maak je bewuste keuzes waar je helemaal achter staat. Dat leidt tot een veel gelukkiger bestaan.
Korte termijn fijn, lange termijn pijn
Eigenlijk kent iedereen het achterliggende principe wel van de verkeerde keuzes waar we zo makkelijk voor vallen: die keuzes brengen korte termijn fijn. Maar ze leiden tegelijkertijd tot lange termijn pijn. En dat komt doordat onze oerinstincten, die heel handig waren in de tijd dat we nog in holen leefden en niet wisten wanneer we wat te eten hadden, niet passen bij de huidige tijd.
‘Over de tijd heen is daar echter wel een oplossing voor ontstaan’, zegt Sitskoorn. ‘Namelijk onze prefontale hersenschors, ook wel ons executive brein genoemd (zie blauwe tekst). Met dit evolutionair jongere deel van onze hersenen kunnen we onze oudere hersenstructuren overrulen. Onze oudere hersenstructuren zitten vol voorgeprogrammeerde stimulus-responsreacties. Dat is de reactie die ervoor zorgt dat je een hongergevoel krijgt zodra je een poster van McDonalds ziet met een grote hamburger erop. Het is ook de reactie die ervoor zorgt dat je ’s avonds je e-mail blijft beantwoorden, ook al weet je dat je daardoor veel te weinig afstand neemt van je werk. Je wilt weten wat er speelt, de stress van je to do-lijst verminderen, bij de groep horen. Het zijn deze stimulus-responsreacties die ervoor zorgen dat je je een speelbal voelt van de wereld om je heen: je werk, je kinderen, zelfs je eetgewoonten.’
Wat is het executive brein?
Het executive brein, ofwel onze prefrontale hersenschors, is een specifiek deel van onze hersenen dat ontzettend belangrijk is om te overleven in de nieuwe wereld. Dit deel is evolutionair gezien het meest recent ontwikkelde gebied van onze hersenen. Het wordt gerelateerd aan vaardigheden als je kunnen aanpassen aan verandering, plannen, leren van feedback, out-of-the-box denken, lange termijn visie, complexe beslissingen nemen, prosociaal gedrag vertonen, je gemotiveerd voelen en je emoties kunnen controleren. De mate van ontwikkeling van de netwerken waar dit hersengebied onderdeel van uitmaakt en de vaardigheden die aan deze netwerken gerelateerd zijn, zijn een sterke voorspeller voor succes in het leven. Of het nu gaat om je werk, je gezondheid, je opleiding, je relaties of je geluk.
Het is niet eens zozeer de handeling zelf die genot brengt, maar vooral het verlangen naar iets.
Stimulus-responsreacties zijn gericht op het verkrijgen van genot (bijv. eten, seks, status) en het vermijden van pijn (bijv. uitsluiting van de groep, verlies van bezit). Daar treedt nog een neveneffect bij op: het is niet eens zozeer de handeling zelf die genot brengt, maar vooral het verlangen naar iets. Iedereen die wil afvallen kent wel het fenomeen dat je heel sterk naar iets lekkers kunt verlangen, en dat je dat lekkers vervolgens vrijwel gedachteloos naar binnen werkt, zonder er echt van te genieten. ‘Dit ergens naar verlangen komt door dat er dopaminenshots in onze hersenen vrijkomen als we aan iets denken of blootgesteld worden aan iets waarvan we denken dat het ons genot oplevert. Het verlangen dat hierdoor opgeroepen wordt, is vaak nog een sterkere stimulans voor ons handelen dan het daadwerkelijke bezit van datgene waar we naar verlangen, of dat nu eten is, lui op de bank hangen of direct reageren op de vele berichten op social media. Onze hersenen houden ons dus eigenlijk voor de gek’, zegt Sitskoorn.
Nieuwe patronen aanleren
Het is de truc om bestaande patronen waar je niet blij mee bent te doorbreken, op zo’n manier dat er een nieuw patroon ontstaat. ‘Want patronen zijn best handig. Anders zou je over iedere beslissing lang moeten nadenken’, zegt Sitskoorn. ‘Wat je moet doen is op een bepaalde stimulus een andere standaardreactie verzinnen. Dat is heel goed mogelijk, maar dat moet je wel bewust gaan trainen.’
Dat is wat Sitskoorn haar lezers in haar nieuwe boek laat doen. ‘Ik laat mensen inzien welke automatismen in hun leven handig zijn en welke geen doel dienen. Zodra een automatisme nutteloos is geworden, dan moet je het doorbreken. Zo’n automatisme is bijvoorbeeld iets te eten pakken zodra het voorhanden is. Dat hadden we miljoenen jaren geleden nodig om te overleven, maar in de huidige tijd is altijd en overal eten voorhanden. Dus moet je een andere reactie ontwikkelen op deze stimulus’, zegt ze.
Dat is heel goed mogelijk, al is het niet makkelijk. ‘Je moet er hard voor werken, maar als je eenmaal snapt hoe je hersenen werken en als je weet hoe je je gedachten, gevoelens en gedrag bewust kunt sturen, dan kun je dit op al je doelen in het leven toepassen. Dat is het mooie van deze methode. Je leert het één keer en je hebt er altijd profijt van.’
Neem de tijd
De methode heet EFFECT, wat staat voor Enriched environment, Flow focus, Fixed sleep pattern, Excersise, Connect today and tomorrow en Time. In het kort komt het erop neer dat we ons executive brein trainen als we ons regelmatig blootstellen aan nieuwe ervaringen en soms uit onze comfortzone gaan; als we middels meditatie of andere bezinningsmethoden ons kunnen richten op het hier en nu, zodat we makkelijker in een flow komen; als we op tijd naar bed gaan en voldoende bewegen; en als we de korte termijn kunnen verbinden aan de lange termijn. Het element Time tot slot staat voor het feit dat je jezelf de tijd moet geven je doelen te bereiken. En de tijd om EFFECT in je dagelijks leven te integreren.
‘Want makkelijk is dit niet. Je moet oude automatismen doorbreken en nieuwe ontwikkelen en dat verg tijd en energie’, zegt Sitskoorn. Sterker, hoewel zij de achterliggende theorieën al jaren kent, was zij zelf ook niet altijd even bewust bezig met het prikkelen van haar executive brein. ‘Voordat ik aan dit boek begon richtte ik me vooral op de onderdelen van EFFECT die ik leuk vind, zoals sporten. Maar ik nam soms te weinig tijd voor het opdoen van nieuwe ervaringen. Er was een keer een hele mooie tentoonstelling in het museum hier in Tilburg en ik ben er niet naar toe gegaan omdat ik mezelf wijs heb gemaakt dat ik te druk was. Ik heb daar nu nog spijt van.’
Breed publiek
Waarmee ze maar wil zeggen: kennis van hoe je brein werkt is niet voldoende om je gedrag te veranderen. Je moet er ook daadwerkelijk mee aan de slag. Daarom staat haar boek IK2 vol met oefeningen en praktische tips die je meteen in je eigen leven kunt toepassen. De kracht van het boek zit in de weliswaar wetenschappelijke onderbouwing, maar desalniettemin zeer concrete vertaling naar de dagelijkse praktijk.
‘Ik wil de wetenschappelijke inzichten voor een zo breed mogelijk publiek toegankelijk maken. Want iedereen maakt in zijn leven wel eens keuzes waar hij of zij eigenlijk niet gelukkig mee is. Of het nu in de sfeer is van opvoeden, werk, gezondheid of relaties. Met dit boek wil ik mensen inzicht geven in hun functioneren, en ze meer controle geven over hun voelen, denken en doen. Zodat iedereen een succesvoller leven kan leiden.’
