Een eenvoudig uitleg over iets dat meer dan ingewikkeld is. Het woord valt namelijk niet meer weg te denken uit gesprekken in tal van organisaties: complexiteit. Volgens velen wordt de wereld ‘steeds complexer’ en ‘moeten we daar maar aan wennen en mee leren omgaan’. Allerlei complexe vraagstukken vragen continue om analyses, om keuzes en om besluiten. Vaak binnen knellende kaders van ingewikkelde wet- en regelgeving. Wat mij hierbij steeds weer opvalt: dát we het er over hebben betekent lang niet altijd dat we beseffen wáár we het over hebben. Want wat is complexiteit eigenlijk? En nog belangrijker, wat kan je ermee?
Complexiteit is niet ingewikkeld
Dit verrast je waarschijnlijk: complexiteit is niet ingewikkeld. Kleine waarschuwing, juich niet te vroeg, want complexiteit blijkt zo veel meer dan ingewikkeld te zijn. Iets is ingewikkeld, of met een vergelijkbaar woord gecompliceerd, als er vele oorzaak-gevolgrelaties zijn. In eenvoudige wiskundige taal: als A, dan B.
Je mobiele telefoon is bijvoorbeeld een ingewikkelde brok techniek. Dit apparaat hangt van talloze oorzaak-gevolgrelaties aan elkaar, samengeperst op minuscule onderdelen. Met voldoende nieuwsgierigheid en kennis kan je de werking van je mobieltje volledig doorgronden. Ook zijn een defecte apparaten – mits niet volledig total loss – op een eenduidige wijze te repareren. Als het apparaat het weer doet is iedereen het erover eens dat het probleem is opgelost. Een mobieltje is dus wel ingewikkeld, maar niet complex. Zo bezien zijn ingewikkelde kwesties beheersbare en daarmee tamme vraagstukken.
Niets meer missen?
Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief
Complexiteit is wel eh… complex
Complexiteit is zo veel meer dan ingewikkeld en je komt het overal tegen. Als individu zijn we complex en als collectief nog veel complexer. Het overgrote deel van alle vraagstukken waar we in organisaties en als samenleving mee worstelen is complex. Anders hadden we die vraagstukken immers allang eenduidig opgelost.
Evenals ingewikkelde situaties bevatten complexe situaties ook veel oorzaak-gevolgrelaties. Alleen werken die relaties niet in één richting, maar naar twee (of veel meer) richtingen. Weer in eenvoudige wiskunde-taal: als A, dan B en weer terug naar A. Of door naar C en dan terug naar A. Dit kan je zien als ‘feedback loops’, een terugkoppelend, zelfregulerend of zelfs zelflerend mechanisme. Denk aan de manier waarop de thermostaat van je verwarming werkt.
Daarbij kunnen de relaties tussen A, B, C en al die andere elementen van complexe situaties plotseling of sluipend veranderen, op een niet goed te voorspellen wijze. Die relaties kunnen in de tijd versnellen of vertragen. Ze kunnen elkaar versterken en daardoor escaleren. Denk aan de verspreiding van een virus. Anderzijds, juist door al die veranderende relaties kan in een veranderende omgeving ook een evenwicht worden bereikt.
Het wordt nog complexer als de mens deel uitmaakt van een complexe situatie. Er treden dan allerlei vormen van gedragsmatige complexiteit: mensen beïnvloeden elkaar door elkaars gedrag en hun reactie daarop. Ook dit kan escaleren – voorbeelden te over op de social media – of juist tot een evenwichtssituatie leiden. Denk bij dit laatste aan een effectief team.
In tegenstelling tot ingewikkelde situaties zijn complexe vraagstukken nooit volledig te doorgronden en te beheersen. In de literatuur worden het daarom ook wel wicked problems genoemd, die ik vertaal als wilde vraagstukken. Kenmerkend voor complexe kwesties is dat ze niet op een eenduidige manier zijn op te lossen. Veelal blijken ze zelfs onoplosbaar. Wel zijn er telkens weer keuzes en besluiten nodig, om verantwoord met die complexe situaties te om te gaan. Keuzes en besluiten die echter nooit door iedereen even enthousiast worden ontvangen.
Wat kan je met complexiteit?
Wat te doen met vraagstukken die je nooit volledig kunt doorgronden? Vraagstukken die geen eenduidige oplossing kennen? Vraagstukken die desondanks om keuzes en besluiten vragen, om ze nog enigszins te kunnen beheersen? Waarbij je niet op collectief applaus hoeft te rekenen?
Omgaan met complexiteit start met het accepteren van deze ongemakkelijke waarheid. Veel is complex in ons leven en daarmee niet volledig te voorspellen, te beheersen en te controleren. Complexe vraagstukken kunnen onderscheiden van ingewikkelde kwesties is dus de belangrijke eerste stap.
Een tweede stap die je veel tijd, geld, energie en frustratie kan besparen is om complexe situaties niet net zo aan te pakken als ingewikkelde vraagstukken. Probeer ze dus niet volledig te voorspellen, te beheersen en te controleren. Dat gaat immers niet lukken, met teleurstelling als hoogst haalbare resultaat.
Een derde stap om complexiteit hanteerbaar te maken is om te gaan denken in systemen. Dit ogenschijnlijk abstracte systeemdenken is eigenlijk niets anders dan het onderscheiden van een aantal elementen. Die elementen beïnvloeden elkaar op verschillende manieren. Daarbij hebben die elementen in samenhang een ander effect dan elk element afzonderlijk. Ofwel, de som is meer dan de delen, ofwel 1 + 1 = 3. Verder kan een systeem in de tijd eenzelfde effect vertonen, ondanks veranderlijke omstandigheden.
Mens als complex systeem
Wij mensen zijn dus te beschouwen als complexe systemen. We bestaan uit een (groot) aantal lichaamsdelen en organen, die samen meer effect hebben dan elk element afzonderlijk. Daarbij zijn we in staat om te functioneren – om mens te zijn – in heel verschillende omstandigheden. Op dezelfde manier kan je organisaties als complexe systemen zien.
Het grote voordeel van denken in systemen is dat het een brede benadering van complexe vraagstukken mogelijk maakt, zonder dat je daarbij verzand in talloze details. Anderzijds vraagt het wel wat oefening én kennis van zaken om de dominante elementen met hun onderlinge relaties en feedbackmechanismen te herkennen. Voor de liefhebber is hier veel literatuur over te vinden.
De vierde en in dit stuk laatste stap om complexiteit hanteerbaar te maken is het ontwikkelen van resilience of veerkracht. Er bestaan vele definities van dit begrip. Die komen er allemaal op neer dat een systeem onverwachte veranderingen van buiten het systeem kan opvangen. Het systeem kan zo blijven functioneren, ondanks een veranderlijke omgeving. Totdat de mensheid de aarde ging domineren was het ecosysteem een toonbeeld van een veerkrachtig complex systeem. Dezelfde mensheid toont tevens aan dat ook veerkrachtige complexe systemen hun grenzen hebben.
Risicomanagement en complexiteit
In mijn vakgebied, het doelgericht leren omgaan met onzekerheden, risico’s en kansen, speelt het ontwikkelen van resilience inmiddels een grote rol. De afgelopen jaren dringt het besef meer en meer door dat het gebruikelijke risicomanagement (als het al werkt voor ingewikkelde vraagstukken) tekortschiet voor complexe vraagstukken. Dergelijke vraagstukken zijn immers ingebed in complexe systemen en daardoor onzeker, onvoorspelbaar en nooit volledig beheersbaar.
Samenvattend, complexiteit is meer dan ingewikkeld. Het is de realiteit van veel hedendaagse vraagstukken, die zijn ingebed in complexe systemen. Ook als mens zijn we een complex systeem, zowel individueel als collectief. Deze vaak wat ongemakkelijke realiteit leren accepteren, en er vervolgens naar handelen, maakt het omgaan met complexiteit misschien wat minder ingewikkeld.
Door: Martin van Staveren
Dr. Martin van Staveren schrijft, adviseert en doceert over realistisch(er) omgaan met onzekerheden, risico’s én kansen. Hij schreef de boeken Risicogestuurd Werken en Risicoleiderschap. Onlangs verscheen zijn nieuwe boek Iedereen risicoleider: waarde realiseren en behouden in een onzekere wereld.
