Voor het realiseren van een opgave heb je per definitie te maken met je omgeving. Denk aan de bouw van een ziekenhuis of de aanleg van een warmtenet in een wijk. Er zijn verschillende manieren waarop mensen in de omgeving benaderd en beïnvloed kunnen worden. In dit hoofdstuk bespreken we een aantal kenmerkende benaderingen.
De initiatiefnemer, degene die de opgave op zich neemt, heeft zich te verhouden tot een omgeving bestaande uit individuen en/of groepen die op de een of andere manier betrokken zijn bij de opgave. Mensen die de werkelijkheid vanuit hun eigen perspectief zien. Die handelen vanuit eigen belangen, behoeftes, normen en waarden, maar ook emoties. Mensen die beïnvloed kunnen worden door een slechte nachtrust of een vervelende ervaring in de vergadering van een uur geleden. Of juist door een positieve gebeurtenis, zoals een compliment van de baas. Mensen bij wie weinig weerstand lijkt te zijn, maar ook mensen die een kruitvat lijken dat door een klein vonkje kan exploderen. Je staande houden in de dynamiek van een omgevingsproces vraagt de vaardigheid om met verschillende mensen of groepen in verschillende verhoudingen samen te kunnen werken. Om mensen te kunnen beïnvloeden en te bewegen. Om ze zover te krijgen dat ze bereid zijn om zich te verdiepen in het vraagstuk en behalve dat ze hun eigen belang nastreven, misschien ook begrip kunnen opbrengen voor het belang van anderen. Er zijn verschillende manieren waarop een omgeving benaderd en beïnvloed kan worden. Elke benaderingsvorm heeft zijn eigen stijl en dynamiek. We bespreken hierna kort de zes meest voorkomende benaderingen en hun kenmerken. Daarbij geven we ook aan wat de valkuilen zijn. Kijk bij elke beschrijving eens kort naar je eigen ervaringen. Is het herkenbaar in je omgeving? Herken je in bepaalde benaderingen de wijze waarop je je eigen opgave probeert te realiseren?1. De wetenschappelijke benadering
Een benadering die aansluit op het beeld dat de mens op basis van volledige informatie en strikte voorkeuren, nuchter en afgewogen beslissingen neemt. Deze vorm is te herkennen wanneer men de omgeving met onderzoeken, rapporten en feiten probeert te bereiken. Vanuit de aanname dat het is onderzocht dus klopt, wordt getracht de omgeving mee te krijgen. Stakeholders overtuigen wordt gezien als een rationeel proces: als we het goed onderbouwen met een positieve kosten-batenanalyse, zullen mensen het initiatief wel accepteren. Emoties staan buitenspel. Het vinden van de juiste onderbouwing gebeurt zonder dat de andere betrokkenen daarvan deelgenoot worden gemaakt. Deze benadering is niet ongebruikelijk in een situatie met inhoudelijk ingewikkelde onderwerpen.Valkuil
Men houdt er onvoldoende rekening mee dat keuzes en voorkeuren van mensen niet uitsluitend rationeel worden bepaald, maar vaak intuïtief tot stand komen en emotioneel gedreven zijn. Een andere valkuil is dat er een ‘rapportenrace’ ontstaat, waarbij voor- en tegenstanders ieder met eigen ‘onafhankelijke’ onderzoeken elkaar proberen af te troeven.De ontluchtingsbenadering
Bij deze benadering worden mensen actief in staat gesteld hun wensen, ongenoegens, bezwaren en vragen te uiten. In verschillende vormen komt dat terug. Bijvoorbeeld in keukentafelgesprekken bij mensen thuis, of bij medewerkersbijeenkomsten waar de mogelijkheid geboden wordt om onder professionele begeleiding stoom af te blazen over de reorganisatie. Er wordt ruimte geboden om gevoelens te uiten en met elkaar in gesprek te gaan. Dit kan belangrijke informatie opleveren voor een initiatiefnemer. Tegelijkertijd kan deze benadering grote verwachtingen wekken bij mensen.Valkuil
Er vindt geen opvolging plaats en er wordt uiteindelijk niets gedaan met de opgehaalde informatie. Dan heeft deze benadering zelfs averechtse effecten en kan weerstand ontstaan.De journalistieke benadering
De initiatiefnemer probeert de omgeving te beïnvloeden vanuit de veronderstelling dat beeldvorming rond een initiatief bepalend is voor de wijze waarop het ontvangen wordt. Actief wordt geprobeerd de opgave, en een bepaald perspectief daarop, onder de aandacht te brengen in de media. Het doel is een positief beeld op te roepen of om het beeld dat mensen al hebben bij te sturen, oftewel te reframen, zodat men met een andere blik naar het initiatief gaat kijken. Tegenstanders kunnen overigens dezelfde middelen inzetten en een campagne beginnen waarin eenzijdig de nadelen van een opgave worden belicht.Valkuil
Stakeholders kunnen doorhebben dat geprobeerd wordt hen bewust te beïnvloeden. Ze kunnen de boodschappen dan als reclame of propaganda ervaren en ze als onbetrouwbaar afdoen.De benadering op basis van macht
Verschillende vormen van macht worden bij deze benadering ingezet om standpunten te beïnvloeden, de richting te bepalen en besluiten te kunnen nemen. Deze benadering komt in diverse verschijningsvormen langs. Denk aan de inzet van mensen met bepaalde kennis, een invloedrijke positie, charisma of specifieke bevoegdheden. Aan macht kleeft vaak het negatieve gevoel dat iemand probeert zijn wil aan anderen op te leggen. Maar soms is het toekennen of uitoefenen van macht (‘alles afwegend besluiten wij…’) ook een middel om voortgang te boeken. Zeker als besluiten gevoelig liggen. Als (de inzet van) macht ontbreekt, kun je verzanden in oeverloze overleggen.Valkuil
Macht wordt heel zichtbaar en indringend als leiders zware middelen inzetten om hun doel te bereiken. Bijvoorbeeld door personen of organisaties te verzwakken door hen bewust buiten te sluiten, angst te zaaien of door een besluit (met harde hand) af te dwingen. Dan verschuift verantwoord macht uitoefenen richting machtsmisbruik.De netwerkbenadering
Deze benadering is vaak gebaseerd op het besef dat het onwenselijk en ook onmogelijk is om een (maatschappelijke) opgave alleen te realiseren. Een organisatie die aan de slag gaat met een opgave, kan zelf een netwerk opzetten of zich aansluiten bij een bestaand netwerk van enthousiaste burgers en/of organisaties.Hoe de rol van de organisatie er dan uit gaat zien, is afhankelijk van het netwerk en het vraagstuk dat speelt. Als het goed is, krijgt deze rol vorm in relatie tot de context en de behoefte van mensen binnen het netwerk. Van regie is in ieder geval geen sprake. Uitgangspunt in deze benadering is dat niemand de (hiërarchische) macht heeft om een vooraf bepaald resultaat zonder de instemming van anderen te realiseren. Er is juist een onderlinge afhankelijkheid. In de huidige tijd ontstaan er steeds vaker initiatieven vanuit burgers en maatschappelijke organisaties. Ze zetten zich in om hun wijk te laten functioneren zonder aardgas of voor een eigen buurtrestaurant met lokaal geproduceerd voedsel. Dit kunnen ze niet alleen en daarom is een vorm van samenwerking met bestaande instituties of ondernemingen nodig.Valkuil
Wat nog weleens lastig blijkt in deze benadering is dat organisaties als het aankomt op concrete bijdragen (bijvoorbeeld een financiële bijdrage of een aanpassing van de regels), toch gebonden zijn aan bestaande afspraken binnen de eigen organisatie. Een initiatief kan daardoor vertraging oplopen, of het netwerk kan deels uiteenvallen.De benadering op basis van nudging
Bij deze benadering wordt het gedrag van mensen en hun besluitvormingsprocessen met subtiele duwtjes (nudging) haast onmerkbaar beïnvloed. Dat gebeurt bijvoorbeeld in het verkeer met aanpassingen op de weg om iedereen rustiger te laten rijden, online op sociale media om doorklik- en terugkeergedrag te stimuleren of in winkels door de klanten als vanzelf langs de schappen met aanbiedingen te leiden. Een organisatie kan gerichte interventies doen om gedrag te beïnvloeden en zo haar doelen te bereiken.Valkuil
De richting waarin de initiatiefnemer de stakeholders een duwtje probeert te geven, is niet altijd onomstreden. Bijvoorbeeld bij principiële onderwerpen als orgaandonatie kunnen formulering en opzet van een formulier het lastiger maken om niet op het voorstel in te gaan. Nudging kan dan ervaren worden als manipulatie.Keuze afhankelijk van context
Canvas Omgevingsmanagement
Samen goed voorbereid richting stakeholders
