Jaren geleden reisde ik door de Kalahariwoestijn in Botswana, het leefgebied van de !Kung, een nomadisch volk. De !Kung zeggen dat je pas volwassen bent als je je verhaal kunt vertellen. Om die reden sturen ze jongeren tijdens een initiatieritueel dagenlang de woestijn in om daar in eenzaamheid met de natuur ‘op verhaal te komen’. Als ze hun eigen verhaal hebben gevonden, komen ze terug bij hun familie om tijdens een integratieritueel hun bevindingen en persoonlijke levensdoel te vertellen. Ik heb dit altijd onthouden.
Tijdens tegenslagen in mijn leven zoek ik naar manieren om de rafelige ervaringen met al hun ups en downs te integreren in mijn levensverhaal. Hoe kunnen we die narratieve aanpak vertalen naar de samenleving? Welk verhaal leven we met elkaar? Waar komen we vandaan en waar gaan we naartoe? In de loop van ons leven hebben we stukje bij beetje de elementen verzameld van het verhaal waarin we geloven. Denk aan de overtuigingen die jouw ouders je influisterden of met harde hand duidelijk maakten. Wat docenten, religieuze en politieke leiders je inprentten. Ik zeg weleens dat iedereen die invloed heeft op ons zakgeld, later salaris genoemd, grote invloed heeft op het verhaal dat we gaan geloven. Omdat we hun verhaal overnemen of ons er juist tegen verzetten. Ook de verhalen van onze geliefden, vrienden, buren en kennissen hebben grote invloed op ons denken en de conclusies die we trekken. Het is pijnlijk als mensen om je heen wezenlijk anders in het leven staan, zo pijnlijk dat je soms je eigen
idealen en overtuigingen aan de kant schuift om maar niet buiten de groep te vallen.
Het verschil tussen ‘verhaal’ en ‘narratief’
We gebruiken de termen verhaal en narratief vaak door elkaar, ik ook. Het verschil tussen verhaal en narratief is subtiel maar wel belangrijk om te kennen. Een verhaal gaat over een gebeurtenis, over een ervaring. Het vertelt over wat er is gebeurd, waar en wie erbij betrokken waren. Het heeft personages, een begin, midden, einde en een plot. Een narratief is breder. Het gaat niet alleen om de gebeurtenissen zelf, maar ook om wat ze betekenen en wat je ervan kunt leren.
Narratief
Een narratief geeft context en betekenis aan verschillende verhalen. Een narratief is niet slechts beschrijvend, het is een groter verhaal waar we in geloven, het is het script dat we volgen en waar onze verschillende verhalen in passen. Het is een zingevingsverhaal dat de normen, waarden en overtuigingen van een groep, cultuur of samenleving weerspiegelt.
Liminaliteit en narratief
Tijdens maatschappelijke liminaliteit stellen we fundamentele vragen bij ons culturele narratief, wat betekent dat we de vanzelfsprekende bedding van hoe we gebeurtenissen moeten duiden missen. We weten daardoor niet meer zo goed hoe we verschillende verhalen (gebeurtenissen en ervaringen) moeten interpreteren en begrijpen. Wanneer die bedding van onze vele kleine en tegenstrijdige verhalen van het leven wegvalt, ontstaat verwarring. We weten niet meer precies wat goed en fout is en wat we wel en niet moeten geloven.
Een voorbeeld is de veranderende sinterklaastraditie, waarbij de kleur van de schmink van Piet een kleiner verhaal in het grotere narratief, dat gaat over de roep om meer gelijkwaardigheid en respect voor mensen met een donkere huidskleur en hun positie in het licht van de slavernijgeschiedenis. Terwijl de traditie verandert, verandert het narratief mee. Het kleine verhaal is onderdeel van een veel groter verhaal over hoe we ons tot elkaar verhouden, vroeger en nu. Met alle emoties en strijd die daarbij komen kijken.
De verhalen vertellende mens
We maken en vertellen de hele dag door verhalen. Ik vertel met dit boek Tricky Tijden een verhaal. Jij hebt een verhaal in je hoofd, over jezelf, over mij, over je werk, over de wereld. Onze verhalen matchen, botsen of schuren. ‘De mens is een vertellend dier,’ zei de Amerikaanse antropoloog Clifford Geertz. Mensen over de hele wereld maken, vertellen en luisteren elke dag naar verhalen: theatervoorstellingen, kampvuurverhalen over voorouders, boeken, dramaseries, koffiepraat over de heg, en hoe-was-jouw-dag-gesprekken bij het avondeten. En omdat verhalen vertellen een universeel menselijke bezigheid is, kan het haast niet anders dan dat het ook een evolutionaire functie heeft. Maar welke?
De Agta
Om hierachter te komen, onderzocht de Zwitserse antropoloog Andrea Migliano in 2016 de verhalentradities van de Agta, een jagers- en verzamelaarsgroep op de Filipijnen. Zij kwam tot de conclusie dat het organiseren van sociaal gedrag een van de belangrijke functies van verhalen vertellen bij egalitaire jagers- en verzamelaarsgroepen is. De Agta vertellen elkaar veel en vaak verhalen, meestal met thema’s rond samenwerking en gelijkwaardigheid.
Zoals dit verhaaltje: ‘Lang, lang geleden hadden de Zon en de Maan ruzie over wie de hemel mocht verlichten. Na veel bonje kwamen ze tot de conclusie dat ze hier allebei even goed in waren. Ze besloten de taak eerlijk te verdelen. De Zon overdag en de Maan in de nacht.’ Met de verhalen die de Agta aan elkaar vertellen, worden coöperatieve normen en de consequenties van het verbreken van deze normen verspreid en gedeeld. Het onderzoek liet zien dat goede verhalenvertellers veel aanzien kregen en veel goede relaties met anderen hadden, maar ook dat ze zeer gewilde levenspartners waren. Meer nog dan de beste jagers en vissers. Goed zijn in verhalen vertellen is een belangrijke vaardigheid van leiders, essentieel voor samenwerkingen en maakt je bij de Agta dus ook een aantrekkelijke partner. Ik denk dat dit bij ons niet anders is.
Verbondenheid door verhalen
Naast dat goed verhalen kunnen vertellen je een aantrekkelijke partner maakt, hebben verhalen een nog veel essentiëlere betekenis voor de mensheid. Ze zorgen ervoor dat grote groepen mensen zich met elkaar verbonden kunnen voelen. Door samen in iets te geloven, komen we in beweging, kunnen we samenwerken en gaan we voor elkaar door het vuur. Via verhalen kunnen we emoties voelen voor mensen die we niet persoonlijk kennen, we gaan van ze houden of ze haten. Yuval Harari schrijft hier uitgebreid over in zijn boek Sapiens (2015). Doordat we beschikken over een collectieve fantasie, kunnen we geloven in mythen en samen een narratief creëren dat grote groepen mensen over grote afstand heen verbindt. Doordat we verhalen kunnen maken en delen, kunnen we succesvol samenleven. Als het niet lukt om tot een gezamenlijk narratief te komen, ontstaan vaak grote conflicten, zeker als er schaarste is in land, water en grondstoffen.
Beluister de podcast: Tricky Tijden met Jitske Kramer
- Dit artikel uit komt uit het boek Tricky Tijden dat op de Longlist staat voor Managementboek van het Jaar. Je bestelt het op Boom.nl >>>
- Alle genomineerde boeken vind je hier >>>
Door: Jitske Kramer
