Het begrip ‘risico’ is emotioneel gezien een beladen begrip. Maar wat is risico? Het betekent in het dagelijkse taalgebruik immers iets wat gevaarlijk is, of een bedreiging vormt. Bijvoorbeeld een bedreiging van onze fysieke of sociale veiligheid. Risico is daardoor iets dat de krachtige emotie angst oproept, het is iets wat we meestal liever niet willen.
We kunnen een risico tevens als een abstract artefact zien, een door de mens gemaakte constructie, die alleen in ons hoofd of op papier bestaat. Een risico is immers geen object dat we concreet kunnen vastpakken. De combinatie van de niet-tastbare vorm en emotionele beladenheid maakt onze omgang met risico’s vaak zo problematisch, waarbij we bijvoorbeeld te weinig aandacht besteden aan grote risico’s (zoals klimaatverandering) en te veel aan relatief kleine risico’s (zoals terrorisme). Hierbij speelt risicoperceptie een grote rol.
Ambiguïteit van risico
Als ik tijdens workshops of colleges vraag wat ‘risico’ nu eigenlijk precies betekent, dan blijft het meestal eerst even stil. Algauw worden dan wat woorden genoemd die met een risico samenhangen: onzekerheid, kans, veiligheid, en dergelijke. Of er worden voorbeelden van risico’s genoemd. Maar wát een risico nu eigenlijk is, dat blijkt lastig in een paar woorden te vangen. Alleen al in het begrip risico zien we dus de ambiguïteit van de VUCA-wereld opdoemen.
Hierin staan we niet alleen. Ook risicodeskundigen zijn het wereldwijd niet eens over dé definitie van het begrip risico. Iemand die zich hier de laatste jaren volop in heeft verdiept, is de Noorse hoogleraar Terje Aven van de Universiteit van Stavanger. Volgens hem is overeenstemming over het begrip risico ver te zoeken:
Nonetheless, experience has shown that to agree on one unified
set of definitions is not realistic.
Niet alleen vanuit de praktijk, ook vanuit de wetenschap is het dus een illusie dat we het allemaal eens gaan worden over een ambigu en emotioneel beladen begrip als ‘risico’. Het hoogst haalbare is dat enkele woorden in elke werkdefinitie terugkomen. Uit een inventarisatie van risicodefinities door de internationale, multidisciplinaire Society for Risk Analysis (SRA) volgt dat het bij risico’s gaat om onzekerheid, toekomstige gebeurtenissen en negatieve, ongewenste gevolgen voor iets wat van waarde is (wat van alles kan zijn).
Definitie van risico
Een risicodefinitie die een goede basis vormt voor gebruik in de praktijk komt van de internationale organisatie voor standaardisatie, ISO: risico is het effect van onzekerheid op een doel. Hierin ontbreken nog wel enkele woorden die voor een scherpe risicobeschrijving in de praktijk van belang zijn. Daarom kom ik tot de volgende werkdefinitie voor het begrip risico:
Risico is een onzekere gebeurtenis met oorzaken, waarschijnlijkheid
van optreden en effecten op doelen.
Op de waarschijnlijkheid van optreden na kan deze werkdefinitie schematisch worden weergeven. Dit maakt de onderlinge relaties van de risico-elementen zichtbaar. Een veelgebruikte weergave is het zogenoemde bow tie- of vlinderdasmodel. In de vlinderdas van figuur 2.1 is de doel-risicorelatie toegevoegd, met de pijl vanuit het doel naar het risico. Die relatie ontbreekt gek genoeg in veel gebruikelijke bow-tieweergaven. Vanuit het doel stel je immers vast wat de relevante risico’s zijn: onzekere gebeurtenissen die gevolgen hebben voor het doel.
Risico heeft meerdere oorzaken
Eén risico heeft vaak meerdere oorzaken, die samen de waarschijnlijkheid of kans van optreden van het risico bepalen. Voor risico’s met meerdere technische oorzaken is die kans te berekenen. Voor andersoortige risico’s met (ook) gedragsmatige of organisatorische oorzaken is dat vaak een stuk lastiger, of zelfs onmogelijk. Dit komt door de wisselende interacties tussen verschillende oorzaken.
Ook gevolgen van risico’s als vertraging, kostenoverschrijdingen en reputatieschade beïnvloeden elkaar in de praktijk. In figuur 2.1 zijn met pijltjes de interacties tussen oorzaken en gevolgen aangegeven. In deze figuur zijn ook twee manieren van omgaan met risico’s weergegeven: preventief, voordat het risico is opgestreden en correctief, om de gevolgen na optreden te beperken.
Ene risico oorzaak van het andere
De schematische risicoweergave in figuur 2.1 is voor veel gevallen een vereenvoudiging van de realiteit, bijvoorbeeld voor risico’s die samenhangen met wilde vraagstukken. Daarbij kan een gevolg van het ene risico de oorzaak zijn van een ander risico.
Soms versterkt een risicogevolg de oorzaak van hetzelfde risico. Bijvoorbeeld hoge werkdruk (oorzaak) leidt tot een sterk stijgend ziekteverzuim (optredend risico). De uitval van veel mensen (gevolg) leidt tot nog hogere werkdruk (oorzaak) op degenen die nog aan het werk zijn. Zo ontstaat een negatieve, vicieuze cirkel. Ondanks deze beperkingen helpt een schematische risicoweergave vaak om de meest relevante risico’s te structureren, als basis voor besluitvorming.
Bron: Iedereen risicoleider
Door: Martin van Staveren
