Een moraal, of moraliteit, is het geheel van morele waarden en normen die in een praktijk werkzaam zijn of zouden moeten zijn. Moraal is praktijkgebonden; het gaat om morele waarden en normen in actie binnen je eigen subgroep of subcultuur. Moraliteit komt tot stand en blijft in leven door moraliseren: het benadrukken en/ of overdragen van (een andere) moraal via beeldende verhalen en helden.
Instinctieve moraal
Over de meeste handelingen denken we niet na, we voeren ze gewoon uit. Achteraf denken we wel vaak te kunnen zeggen waarom we ze hebben uitgevoerd. Een deel van zulke verklaringen bestaat uit verzinsels, rationalisaties die we achteraf produceren om onze daden te rechtvaardigen. Die rationalisaties kunnen per geval en per persoon verschillen. Het andere deel van zulke verklaringen vertoont constanten. Er zit een patroon in die verklaringen, en dat maakt ze interessant. We hebben het dan over de instinctieve moraal⁵: een vanzelfsprekende opvatting over goed en kwaad die automatisch de praktijk van alledag in je subgroep bepaalt. Die instinctieve moraal kent twee eigen constanten, die we in elke tijd en in praktisch elke cultuur tegenkomen.
Constanten van de instinctieve moraal
De eerste constante is zelf overleven en assertief zijn. Als je totaal niet assertief bent, zul je niet overleven. Er blijft niets voor je over, want anderen pikken alles in wat je nodig hebt. Daarom moet je optreden als dat nodig is, en soms moet je anderen imponeren, zodat ze weten dat er met jou niet te spotten valt. Zo nodig gebruik je geweld of een list, zolang jij er maar goed vanaf komt.
De tweede constante is zorgen voor eigen kring. Je eigen gezin, familie en vrienden hebben je gevormd, zoals jij ook hen gevormd hebt. Dit zijn de mensen die om jou geven en om wie jij geeft. Jullie komen voor elkaar op en zorgen voor elkaar, op basis van wederkerigheid. Je beschermt elkaar tegen de buitenwereld, dat wil zeggen tegen alle anderen die niet tot je eigen kring behoren.
Opnieuw nadenken over wat juist is
Sommige doelen en belangen zijn alleen te realiseren of te beschermen als je samenwerkt met anderen. Zolang die anderen nog tot je eigen familie, wijk of dorp horen, is er sprake van zorgen voor de eigen, uitgebreide kring. Als je echter samenwerkt met mensen uit de buitenwereld, van een andere kring, van een ander taalgebied, is ook een andere benadering nodig. Pas als het vanzelfsprekende van de instinctieve moraal niet meer of niet voldoende werkt, als ‘de ander’ — iemand buiten onze kring, buiten onze cultuur, met een eigen set waarden en normen — zich nadrukkelijk in onze leefruimte beweegt, begrijpen we de betrekkelijkheid van die instinctieve moraal en denken we opnieuw na over wat moreel juist is.
Beluister de podcast: Integriteit en morele besluitvorming met Rob van Es en Frank Peters:
Bron: Ethiek: emoties & argumenten
Door: Rob van Es
