Het risico-woord staat waarschijnlijk hoog in de Top 10 met de meest gebezigde woorden van de afgelopen maanden. Samen met onzekerheid, lockdown en een aantal andere coronawoorden waar we tot voor kort nog nooit van hadden gehoord. Als we intussen iets hebben geleerd, als individu, als organisatie en als samenleving, dan is het dat volledige beheersing van risico’s een illusie is. Dit geldt voor gezondheidsrisico’s, financiële risico’s en allerlei andersoortige risico’s die zich als een virus kunnen verspreiden: nauwelijks merkbaar, razendsnel en met impact. Hoe kunnen we realistisch(er) met dergelijke risico’s omgaan, zonder in de illusie van volledige beheersing verstrikt te raken? Door zo snel mogelijk met vakantie te gaan.
Botsende basisbehoeften
Als mens hebben we basisbehoeften. Naast fysieke behoeften als voeding en onderdak zijn dit sociaalpsychologische behoeften als geborgenheid en autonomie. Met deze psychologische behoeften zijn we de afgelopen maanden stevig in aanraking gekomen, inclusief hun botsingen. Zo vraagt geborgenheid om veiligheid, en daarmee om het minimaliseren van risico’s, bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid. Autonomie heeft hier de betekenis van vrijheid, bijvoorbeeld je vak kunnen uitoefenen. Dit vraagt nogal eens om het némen van risico’s, niet zelden ook op het gebied van gezondheid.
Psychologische basisbehoeften spelen en botsten met elkaar op verschillende niveaus: op het individuele niveau in ons zelf als persoon, binnen teams en organisaties en binnen de samenleving als geheel. Hierbij domineert de sterkste behoefte, die bepaalt het al dan niet krampachtig beheersen of juist nemen van risico’s. Die sterkste behoefte is geen constante. De dominante behoefte verandert continue, afhankelijk van de veranderende omstandigheden. Zo zagen we de afgelopen maanden dat de behoefte aan veiligheid bij velen minder werd, naarmate de verspreiding van het coronavirus afnam. De behoefte aan vrijheid, van een terrasje pakken tot weer naar kantoor of een congres gaan, nam juist sterk toe. Risicoleiderschap tonen is kort gezegd het doelgericht omgaan met risico’s én kansen, om zo te realiseren wat je wilt realiseren, als individu, team, organisatie of samenleving. Dit begint met het herkennen en erkennen van botsende basisbehoeften. Simpelweg omdat die basisbehoeften onbewust bepalen hoe met risico’s wordt omgegaan, of ze worden genegeerd, gebagatelliseerd, beheerst of genomen.
Ons brein in drie delen
Voor het kunnen omgaan met de botsende basisbehoeften in onze omgang met risico’s hebben we ons brein hard nodig. Specifieker, dit vraagt om de gerichte inzet van het evolutionair gezien jongste deel van ons brein. Dit is de zogenoemde neocortex of het mensenbrein. Dit deel bevat de prefrontale hersenschors die het heldere, rationele denken mogelijk maakt. Daarnaast bevat ons brein nog twee oudere delen. Die worden wel zoogdierenbrein en reptielenbrein genoemd. Het zoogdierenbrein bepaalt ons impulsieve gedrag in risicovolle situaties: vechten, vluchten of verstijven. Ook onze krachtige emoties, waaronder angst voor risico’s, ontspruiten eveneens aan het zoogdierenbrein. Het reptielenbrein is het oudste deel van ons brein en regelt onze reflexen.
Het zal je niet verbazen. In spannende situaties winnen de reflexen, impulsen en emoties vanuit de oudere delen van het brein het al gauw winnen van het heldere denken in het mensenbrein. Dit geldt voor écht spannende, bedreigende situaties, maar ook voor situaties die we ons als spannend voorstellen vanwege de voorziene risico’s. Met als resultaat dat we ons mensenbrein een handje moeten helpen om het hoofd koel te houden bij het omgaan met risico’s. Zo voorkomen we dat we risico’s hoger inschatten dan de realiteit rechtvaardigt, en daarmee onnodige, dure of beperkende maatregelen nemen. Een helder hoofd helpt ook bij het omgekeerde: vermijden dat we risico’s onterecht veel te laag inschatten en daarmee noodzakelijke maatregelen achterwege laten.
Basisvaardigheden voor risicoleiderschap
De prefrontale hersenschors in het jongste deel van onze hersenen wordt ook wel het executieve brein of CEO-brein genoemd. Samen met de bijbehorende netwerken zorgt dit deel van de hersenen namelijk voor een diversiteit aan executieve vaardigheden als het reguleren van emoties en flexibel omgaan met onverwachte situaties. Als basis voor het ontwikkelen van risicoleiderschap zijn door onderzoekers in kaart gebrachte executieve vaardigheden samen te brengen in de volgende zes basisvaardigheden:
- Aandacht richten, vasthouden, verdelen, loslaten
- Emoties reguleren en impulsen kunnen onderdrukken
- Flexibel omgaan met onverwachte veranderingen
- Taken plannen, beginnen, voortzetten en afronden
- Reflecteren voor het vormen van een realistisch zelfbeeld
- Empathie en sociaal gedrag tonen
Deze zes basisvaardigheden helpen ons om doelgericht om te gaan met onzekerheden, risico’s en kansen. Met andere woorden, deze zes basisvaardigheden zijn nodig voor het ontwikkelen van risicoleiderschap, om daarmee te realiseren wat we willen realiseren in de onzekere, dynamische en complexe omstandigheden. De situatie waar we de komende tijd met elkaar mee hebben te dealen.
Een fascinerend fenomeen
Leuk, die zes basisvaardigheden voor risicoleiderschap, die overigens ook los van de risico’s zeer bruikbaar zijn in je dagelijkse leven. Alleen, hoe ontwikkel je die? Dat doe je door gebruik te maken van een fascinerend fenomeen in onze evolutionair jongste hersenen: ervaringsgerichte neuroplasticiteit. We vormen en vervormen onze hersenen namelijk voor een deel zelf door de ervaringen waaraan we ons blootstellen. Die ervaringen zorgen voor nieuwe verbindingen tussen de miljarden hersencellen, ook bij mensen op hogere leeftijd.
Door deze ervaringsgerichte neuroplasticiteit hebben we zelf in belangrijke mate invloed op de ontwikkelingen van onze hersenen, en daarmee invloed op ons gedrag. Ook als het gaat om het effectief hanteren van emotioneel beladen risico’s. Structuurveranderingen als gevolg van neuroplasticiteit van de hersenen zijn daadwerkelijk zichtbaar in MRI-scans. Deze structuurveranderingen in de hersenen zijn ook merkbaar, door veranderingen van gedrag van jezelf of van anderen. Je merkt bijvoorbeeld dat jijzelf, je partner, leidinggevende of medewerker minder impulsief op risico’s reageert, waardoor effectievere en wellicht ook goedkopere besluiten kunnen worden genomen over hoe met risico’s om te gaan. In sommige gevallen zal zelfs niets doen een optie blijken: een risico gewoon accepteren.
Ontwikkel je basisvaardigheden: ga met vakantie
Nog even alles op een rijtje. Onze botsende psychologische basisbehoeften zorgen ervoor dat we moeite hebben om realistisch met risico’s om te gaan. Dit heeft te maken met tegenstrijdige behoeften als veiligheid (vraagt om risico’s mijden) en vrijheid (vraagt om risico’s nemen). In ons brein hebben we dan te maken met reflexen, impulsen en emoties, die rationeel omgaan met risico’s vaak flink in de weg zitten. Een aantal basisvaardigheden voor risicoleiderschap helpt ons hierbij. Die vaardigheden kunnen we ontwikkelen met het werken aan onze ervaringsgerichte neuroplasticiteit.
Nu rest nog één vraag: hoe doe je dat? Het antwoord: door met vakantie te gaan, in de meest brede betekenis van het woord. Neuropsychologen als hoogleraar Margriet Sitskoorn hebben diverse situaties en activiteiten in kaart gebracht die het ontwikkelen van neuroplasticiteit aantoonbaar versterken. Denk hierbij aan jezelf blootstellen aan een verrijkende omgeving, waarin je nieuwe ervaringen en nieuwe sociale contacten opdoet. Dit kan variëren van museumbezoek via het lezen van een inspirerend boek tot het ontmoeten van aardige mensen op een zonnig terras. Denk ook aan fysiek bewegen, zoals wandelen in de natuur, fietsen of zwemmen. Zorg daarnaast voor voldoende goede slaap en slaap eens goed uit. Dit zijn allemaal aangename situaties en activiteiten voor een lekkere vakantie, thuis of ergens anders. Kortom, versterk je risicoleiderschap met vakantie. Wat een kans!
Door: Martin van Staveren
Dr. Martin van Staveren schrijft, adviseert en doceert over realistisch(er) omgaan met onzekerheden, risico’s én kansen. Hij schreef de boeken Risicogestuurd Werken en Risicoleiderschap. Onlangs verscheen zijn nieuwe boek Iedereen risicoleider: waarde realiseren en behouden in een onzekere wereld.
