Leiderschap als fenomeen gaat niet slechts over de leider, maar vooral ook over de volger, het doel, de context en de situaties waarin er “leiderschapsmomenten” zijn.
Leiderschap is een populair thema, in ieder geval voor mij persoonlijk. Sinds ik werkzaam ben geweest op het Expertise Centrum Leiderschap Defensie (2006 – 2014) heeft het mijn interesse. Over het thema leiderschap heb ik sindsdien talloze boeken gelezen van zowel Nederlandse, maar ook van internationale auteurs. Eén ding is in het bijzonder duidelijk geworden tijdens al dat lezen. Er is eigenlijk relatief weinig duidelijk over leiderschap!
Wat is leiderschap?
Er bestaat bijvoorbeeld geen eenduidige heldere definitie van leiderschap. Iemand die intensief met de vraag “wat is leiderschap?” bezig is geweest, is Dominique Haijtema. In haar zoektocht sprak ze met veel experts waaronder John Kotter, Jim Collins, Warren Bennis, Henry Mintzberg en Stephen Covey. Niemand van de autoriteiten die ze interviewde liet zich verleiden tot het geven van een definitie. Uit de gesprekken bleek wel dat leiderschap is:
- hard nodig
- een leider, volgers en een doel
- iets is waar volgelingen opgewonden van raken
- verandering
- leven lang leren
- ervaring
- afhankelijk van situatie en context
- moed
- niet hetzelfde als management
- een kwestie van overtuiging
- universeel
- het eigen ego opzij zetten voor de talenten van anderen
- zelfvertrouwen
- kansen creëren om fouten te maken
- zelfkennis
- inspiratie
- morele autoriteit
- samenwerking
- een keuze
- verantwoordelijkheid
- uitvoering
- betrokkenheid
- selectie van juiste mensen
- een kwestie van karakter, kennis en competentie
- te leren
- luisteren naar anderen
- anderen overtuigen
- zien wat anderen over het hoofd zien
- vertrouwen genereren
- de koers bepalen
- delegeren
- gedreven worden door principes
- het hart raken van medewerkers
Eigenschappen effectieve leider
Sprekend over welke eigenschappen een effectieve leider moet beschikken noemen de managementexperts:
- authentiek
- emotioneel intelligent
- enthousiast
- deskundig
- energiek
- is staat om met cultuurverschillen om te gaan
- realistisch
- empatisch
- bedachtzaam
- hartelijk
- oprecht
- integer
- open
- nieuwsgierig
- gedisciplineerd
- in staat zich aan te passen
- extravert
- stressbestendig
- visionair
- gepassioneerd
- bescheiden
- nederig
- toegankelijk
- wilskrachtig
Wanneer je even de moeite neemt om dit op je in te laten werken begrijp je wellicht beter waarom er een ware leiderschapsindustrie aan boeken, opleidingen, trainingen en cursussen rondom het begrip leiderschap gegroeid is. Een bedrijfstak waarin ruim 50 miljard dollar per jaar omgaat en waar, in het algemeen, wordt beloofd dat managers zonder veel tijd en moeite snel betere leiders kunnen worden.
Leiderschap strekt verder dan de leider
Wat mij bezighoudt is de vraag of we wellicht niet te veel focussen op de persoon van de leider. Wanneer we die nu maar naar dure opleidingen en trainingen sturen, bij voorkeur in een idyllisch oord ver weg, dan komt het allemaal wel goed. En de volgende vraag die blijft hangen is, doen we daar dan wel de juiste dingen? Of vereist de rol van een leider wellicht heel andere vaardigheden, in onze huidige complexe omgeving, dan dat we uit de geschiedenis gewend zijn? Trainen we leiders niet te veel om problemen lineair op te lossen terwijl hedendaagse problemen juist te complex en ambigu zijn om lineair opgelost te worden? Denk hierbij bijvoorbeeld aan de stikstof-crisis.
Voor mij staat vast dat leiderschap verder strekt dan de leider. Ik denk dat we ‘de leider’ teveel zijn gaan zien als de spil van organisatorische activiteiten zoals ‘het managen van verandering’ of ‘betekenisgeving’.
Leiderschap als fenomeen
Reeds in 2010 publiceerde Donna Ladkin haar boek “Rethinking Leadership“. Ladkin stelt dat niet de vraag moet worden gesteld, wat is leiderschap, maar de vraag: hoe kunnen we leiderschap als fenomeen begrijpen? Ladkin schrijft dat leiderschap, net zomin als een begrip als vertrouwen of rechtvaardigheid, eenduidig is te definiëren. De context waarin leiderschap zich voordoet geeft betekenis en kleur aan het begrip. En zoals gezegd, die is niet lineair maar complex en ambigu.
In plaats van te wanhopen over het gebrek aan een heldere definitie van leiderschap, daagt Ladkin ons uit de ‘ondefinieerbaarheid’ als interessant te beschouwen. Door leiderschap te beschouwen als een sociaal geconstrueerd fenomeen, dat wordt gevormd door verschillende mensen in bepaalde omstandigheden, is er enige verklaring voor het gebrek aan een heldere en duidelijke definitie. Door op deze manier naar leiderschap te kijken, stel je niet het concept leiderschap en leider centraal, maar meer de combinatie van momenten en vormen waarin het optreedt. We hebben het dan over ‘leiderschapsmomenten’.
Anders kijken
Een manier om dat beter te begrijpen is je een kubus voor te stellen. Een kubus heeft zes zijden en je kan nooit alle zes zijden tegelijkertijd zien. Terwijl je naar de zichtbare zijden kijkt probeer je jezelf de andere zijden voor te stellen. De voorstelling die je jezelf maakt van de niet zichtbare zijden kan een verkeerde zijn. Zoals je iemand alleen van achteren ziet en denkt dat het een bekende is, terwijl als de persoon zich omdraait het een onbekende blijkt te zijn. Zoals gezegd, bij de kubus zien we altijd een beperkt aantal zijkanten, de binnenkant is slechts te zien als we de kubus openmaken.
Op dezelfde manier heeft ook leiderschap verschillende zijden. Het gaat niet alleen over de leider, maar ook over de volger, het doel, de context en de holistische situatie. Ook deze kun je op de zijden van een kubus projecteren. Alle zijden zijn van belang en doen er toe, je houdt ze in gedachten terwijl je het fenomeen leiderschap bestudeert.
Op die manier kijkend ga je je realiseren dat leiderschap een proces is. Een proces dat zich afspeelt tussen mensen. Waarin er op sommige momenten interactie ontstaat tussen mensen, of juist niet. Een proces dat nooit volledig wordt beheerst en op een bepaalde manier onvoorspelbaar is.
Heb ik dan al die boeken voor niets gelezen en zijn alle bestaande benaderingen van leiderschap onbruikbaar? Ik denk het niet want ze vormen m.i. nog steeds een belangrijke basis om de verschijningsvormen van leiderschap te begrijpen. Door op een andere manier naar leiderschap te kijken kun je je wel afvragen of we de juiste eisen stellen aan mensen die met formeel leiderschap zijn belast. Gaat het slechts om de leider als persoon, of is er meer nodig. Daarover in een volgende column meer.
Door: Rijk Binnekamp
Rijk Binnekamp is zo’n 20 jaar actief geweest op gebied van training, coaching en leiderschapsontwikkeling, heeft nog immer een bovengemiddelde interesse in leiderschap en alle aspecten die daar mee samenhangen. Zijn ideeën en gedachten vertrouwt hij regelmatig toe aan papier.
