Het boek Veranderdiagnose van Rob van Es werd uitgeroepen tot Managementboek van het Jaar 2009. Kunst, film en literatuur dienden als metafoor. Ook in Professionele ethiek, zijn nieuwe boek, gebruikt Van Es deze metaforen. Nu om duidelijk te maken hoe leiders weloverwogen beslissingen kunnen nemen op het moment dat ethische vragen in het spel zijn. Van Es biedt daarbij ondanks de luchtige metaforen geen fastfoodmethode of Libelle-quizjes, maar een grondig beslismodel.
Het scala van voorbeelden is zo langzamerhand onuitputtelijk. Het gebrek aan toezicht van de DNB in de financiële crisis, het drama Ahold, Enron, woningbouwverenigingen, zelfverrijking door bonussen, vastgoedfraude, de rooms-katholieke kerk, InHolland…
Zelf haalt Van Es de TU-Delft aan waar een directeur een meer commercieel gezicht aan de universiteit moest geven, daarvoor ook opdrachten aan zijn vrouw verstrekte en de Raad van Toezicht er lange tijd de ogen voor dichtkneep. Van Es: “Ieder normaal denkend mens weet dat het onacceptabel is, en toch gebeurt het. In deze tijd van snelle media is het ook ondenkbaar dat zaken onbelicht blijven. We moeten als leiders en managers veel eerder na gaan denken wanneer er ethische vragen in het spel zijn, welke beslissingen we dan moeten nemen. Je moet later uit kunnen leggen waarom je die beslissing genomen hebt, of het nu een goede of slechte beslissing was. Moreel moet je ’m kunnen verantwoorden. Daar wordt nu nog voor weggelopen.”
Frankrijk en kunst
Volgens Van Es zijn we in Nederland, anders dan in bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland, niet opgevoed met het denken in zaken als filosofie en ethiek. “Ik denk dat 98 procent van de leidinggevenden en managers er niet of nauwelijks les in heeft gehad of er serieus over heeft nagedacht. We moeten het doen met de mores die we van huis uit en later tijdens onze studie hebben meegekregen. Dat is genoeg voor het gros van de dagelijkse beslissingen, maar niet als er echt ethische vragen op tafel liggen.”
Lees ook:
Morele verantwoordelijkheid, wat is het?
Feitelijk geeft Van Es in Professionele ethiek een les ‘diep nadenken’. Liggen er lastige vraagstukken op tafel, dan ga je eerst als een journalist op zoek naar de zwakke plekken in het verhaal. Van Es: “Daarna ligt de vraag op tafel: wat verwacht de maatschappij/de onderneming van ons? Waar staan we voor? Met die beslissing laat je zien wie je wilt zijn als organisatie. Je moet vandaag de dag standpunten sterker dan ooit kunnen beargumenteren.”
In zijn boek begint Van Es met het duiden waar we het feitelijk in ethiek over hebben. In deel II biedt de auteur een model om de verschillende beslisfasen van een ethische kwestie te doorlopen. In deel III gaat hij in op de context waarin zaken zich afspelen. Maar waarom dit alles aan de hand van kunst en cultuur? Aan de hand van schilderijen van Vermeer, films, Socrates, retorica, literatuur en andere kunstuitingen?
Van Es: “Mensen zijn op een gegeven moment de casussen van Ahold en Enron wel zat. Verhalen van en rond kunstwerken zijn langer houdbaar en zitten als casus minstens zo goed in elkaar…”
Hij geeft de film ‘Insider’ als illustratief voorbeeld. Daarin is er binnen een tabaksfirma een klokkenluider die het productieproces aan de kaak stelt in het kader van de volksgezondheid. Hij vertelt het een journalist als hij merkt dat de raad van bestuur hem onder druk zet te zwijgen. De journalist mag het verhaal aanvankelijk van zijn bazen niet publiceren, al gebeurt dat uiteindelijk toch nadat hij deze censuur heeft laten lekken naar zijn collega’s. Van Es: ‘Het gaat me in deze film om het proces. Waar neemt de raad van bestuur zijn verantwoordelijkheid? En de redactie? Het wordt in de film volstrekt duidelijk wie waar voor staat, welke ethische vragen er spelen en hoe mensen daarmee omgaan.’
Onprofessioneel?
De titel van het boek Professionele ethiek suggereert dat er ook onprofessionele ethiek bestaat. Van Es: “Zeker. Onprofessioneel vind ik de fastfoodoplossingen waarbij je in een paar vragen moet duiden of iets ethisch verantwoord is. Libelle-quizjes zijn dat. Of trainingen waarbij je in één dag leert integer te zijn, of niet. Ik vind dat naïef. Dit boek stapt in op het moment dat je er met normen en waarden uit je kindertijd niet meer uitkomt. Als de routinematige aanpak niet meer werkt, de twijfel toeslaat, en je na moet gaan denken over wat de echte vragen zijn. En wat dan het sterkste antwoord is.”
“De kunstmetafoor moet inspireren en laat de theorie beter beklijven. Er is in Nederland te veel morele incompetentie. We hebben leiders met moed nodig die elkaar durven aanspreken op hun morele verantwoordelijkheid. Ga vraagstukken gefundeerd te lijf.” In Frankrijk en Duitsland zijn ze dat aan het leren. Nu Nederland nog. Van Es’ boek Professionele ethiek kan daar bij helpen.
Tekst: Ronald Buitenhuis
