In de twintigste eeuw zien we de interactionele of dialogische ethiek opkomen. Deze ethiek was eerst geheel gericht op denkbeeldige communicatie, maar verschoof geleidelijk naar feitelijke communicatie. De aanvankelijke vraag in de dialogische ethiek is: hoe kan een denkbeeldig gesprek over een morele kwestie zelf ook moreel verantwoord verlopen? Daarover zijn in de twintigste eeuw drie invloedrijke ideeën ontstaan, alle drie in de traditie van het denken over rechtvaardigheid als het sluiten van een contract.
1 Oorspronkelijke positie
In het eerste idee worden de deelnemers aan het gesprek in een ‘oorspronkelijke positie’ geplaatst. In die positie stellen we ons voor dat er nog geen samenleving is; we gaan in gesprek over de principes op basis waarvan we de samenleving gaan inrichten. De deelnemers aan dit gesprek bevinden zich daarom achter ‘een sluier van onwetendheid’. De gespreksgenoten achter deze sluier weten niet wat hun positie zal zijn in de samenleving die ze samen gaan inrichten: ze weten niet of ze rijk of arm, aantrekkelijk of lelijk, slim of dom zullen zijn. Vanuit die onzekerheid zullen de deelnemers kiezen voor principes die de samenleving zodanig inrichten dat niemand er al te slecht vanaf komt. Wie weet trek jij (of je naaste) aan het kortste eind, dus zorg je ervoor dat de minstbedeelden toch nog een redelijk goed leven kunnen leiden.
2 Onderhandelingspositie
Het tweede idee is een variatie op het eerste en spreekt van de ‘oorspronkelijke onderhandelingspositie’. In dit geval weten de deelnemers heel goed wat hun natuurlijke talenten en belangen zullen zijn. Ze hebben allen dezelfde onderhandelingsvaardigheden. Ze weten alleen niet wat hun maatschappelijke status is. Deze rationele onderhandelaars zullen uitgaan van wederzijds voordeel, hun beloften houden en naar de langere termijn kijken. Want alleen door zo te handelen, bereiken ze ook echt voordeel op langere termijn. Rationeel kiezen is dan ook moreel kiezen, zij het op minimale wijze. De onderhandelaars zullen ook akkoord gaan met een belangrijke beperking: je mag je eigen situatie niet verbeteren ten koste van anderen. Deze beperking is wel degelijk rationeel, want hij komt de samenwerking en afstemming ten goede, zodat je samen meer bereikt dan alleen. We zitten hier op de grens tussen de noodzakelijke samenwerking in eigen kring (de instinctieve moraal) en de noodzakelijke samenwerking met vreemde kringen (de sociale moraal, zie daarvoor het boek: Ethiek: Emoties & Argumenten).
3 Rechtvaardiging en toepassing
In het derde idee bevinden de deelnemers aan het gesprek zich in de ideale gesprekssituatie. In die denkbeeldige situatie mag iedere deelnemer het woord voeren en wordt ook naar iedereen geluisterd. Alle betrokken belangen worden serieus genomen, en machtsverschillen bestaan in deze gesprekssituatie niet. Alleen de macht van het beste argument telt, en dit brengt de deelnemers uiteindelijk tot gedeeld begrip. Op basis daarvan formuleren zij universeel geldende normen. Een meer recente uitwerking van dit idee stelt dat er eigenlijk twee typen gesprek of discours zijn. In het discours van rechtvaardiging proberen we overeenstemming te bereiken over universele normen en rechtvaardigheid, en gaat het over de vraag wat in het algemeen billijk is. In het discours van toepassing proberen we die normen toe te passen op concrete situaties, met al hun toevalligheden: we gaan na wat billijk is in deze specifieke praktijk.
Juist op het spanningsvolle gebied van de sociale moraal hebben we een ethiek nodig die niet over denkbeeldige, maar over feitelijke communicatie gaat. In het eerste idee, de ‘oorspronkelijke positie’, wordt fysieke identiteit uitgesloten bij het moment van kiezen, terwijl dit in het dagelijks leven voortdurend van invloed is. Als we ruimte willen maken voor fysieke identiteit, komen we vanuit de filosofie met één been in de sociale wetenschap te staan. Dit is mogelijk via een speciale combinatie van de andere twee ideeën uit de dialogische ethiek. Het tweede idee (onderhandelen) valt te koppelen aan het derde idee (discoursen van rechtvaardiging en toepassing). Die combinatie noemen we integratieve ethiek of relationele onderhandelingsethiek.
In de relationele onderhandelingsethiek gaat het om onderhandelen over gemengde belangen waarbij bepaalde spelregels gelden. Men streeft daarbij naar integratie: winst voor de een kan ook winst voor de ander opleveren. In deze vorm van ethiek gelden vijf voorwaarden.
- Allereerst beschouwen de partijen zichzelf als individuen-in-relaties. Ze bestaan niet los van elkaar, maar hebben elkaar nodig om grotere vraagstukken
aan te pakken. - Ten tweede, de partijen behartigen hun gemengde belangen op basis van wederzijds voordeel. Als de een erop vooruitgaat, dient de ander er ook iets mee op
te schieten. - Ten derde, de partijen laten zich leiden door zowel beginselen als door gevolgen. Het gaat nooit alleen om de resultaten, het gaat altijd ook om rechten en plichten.
- Ten vierde, de partijen houden rekening met elkaars belangen om gezamenlijk tot optimale resultaten te komen: ‘moreel juist’ staat voor wederkerigheid. Dat vereist instemming van beide kanten.
- En ten slotte wegen zowel de toekomst als het verleden voor de partijen zwaar. Ze schenken ruime aandacht aan de geschiedenis van de betrokken partijen, de huidige situatie en de mogelijkheden in de toekomst.
Proces van relationeel onderhandelen
Het proces van relationeel onderhandelen bestaat niet alleen uit onderhandelingen over de inhoud; het voor- en nawerk is eveneens van groot belang voor het welslagen van het proces. In de preonderhandelingen worden de relaties en de spelregels besproken, in de postonderhandelingen kijken partijen terug op het proces en de relatie en maken ze afspraken over een volgende bijeenkomst. Pre- en postonderhandelingen worden hieronder uitgewerkt, onder de preciezere titel morele dialoog.
De onderhandeling over de inhoud wordt uitgewerkt als moreel debat. De morele dialoog gaat over relaties en spelregels; het morele debat gaat over de inhoud: feiten en waarderingen.
Bron: Ethiek: emoties & argumenten
Door: Rob van Es
