Wordt niet iedereen in het leven geconfronteerd met tegenslag? Groot of klein, niemand ontkomt helemaal aan ervaringen van verdriet, verlies, ziekte, of ongeluk. Wat maakt dat we niet massaal het bijltje erbij neergooien? Hoe blijven we ondanks alles de zin van het leven zien? Blijkbaar valt er iets ‘te leren’ van tegenslag. Maar wat dan? En hoe? Ben jij ook geboeid door de vraag hoe om te gaan met de uitdagingen van het bestaan, wat daarvan te leren valt, en benieuwd naar hoe je dat in de praktijk kunt vormgeven? Dan kun je je hart ophalen aan het gedachtegoed van Viktor Frankl (1905-1997). Deze Oostenrijkse psychiater was ervan overtuigd dat ieder mens, zelfs onder de meest erbarmelijke omstandigheden de wil, de vrijheid en de verantwoordelijkheid heeft om de zin van zijn leven te – leren – zoeken. Met zijn bekendste boek Man’s Search For Meaning (1959), waarin hij zijn wetenschappelijke kennis over zingeving illustreert met zijn ervaringen als Holocaustoverlevende, inspireerde hij miljoenen mensen over de hele wereld. Ook ons!
‘Door de zin van zijn leven te vervullen, verwerkelijkt de mens zichzelf.’ (Frankl, 1981, p. 34)
Wij lazen Man’s Search for Meaning begin jaren negentig voor het eerst, vlak na onze studie politicologie en waren diep geraakt door Frankls concept van betekenisgeving. Bijna veertig jaar na die eerste kennismaking zijn wij nog steeds geboeid door Frankls ‘wil tot betekenis’. Én bevriend. Lars ontwikkelde zich tot coach, trainer en wetenschapper op het gebied van leiderschap en motivatie. Illya werd adviseur, onderzoeker en bestuurder op het gebied van maatschappelijke vraagstukken. Elk vanuit ons eigen vakgebied werken wij, in lijn met Frankl, met de vraag hoe je mensen kunt uitnodigen en toerusten om in beweging te komen voor wat voor hen van betekenis is. Daar ligt voor ons ook de verbinding tussen ons werk, dat van Frankl en het domein van leren en ontwikkelen.
Het huidige economische, maatschappelijke en politieke klimaat vraagt veel van onze veerkracht. Recente cijfers over mentaal welbevinden, gezondheid, verzuim, of uitstroom uit cruciale beroepen stemmen niet bepaald vrolijk. Frankls werk nodigt ons uit om niet bij de pakken neer te zitten, maar om zingeving te vinden in de uitdagingen van onze tijd.
Dit artikel geeft geen volledig overzicht van het werk van Viktor Frankl. We beperken ons tot het uiteenzetten van die aspecten van zijn werk die behulpzaam zijn in relatie tot leren, ontwikkelen en leiderschap in een veranderende context.
Theorie
Biografie van Viktor Frankl
Viktor Emil Frankl (1905-1997) was een invloedrijke Oostenrijks psychiater. Hij verwierf bekendheid met zijn in 1959 in het Engels verschenen boek Man’s Search for Meaning, waarvan wereldwijd meer dan 16 miljoen exemplaren zijn verkocht. In het eerste deel beschrijft hij zijn ervaringen als gevangene in de concentratiekampen. In het tweede deel introduceert hij zijn ‘logotherapie’; een vorm van therapie die is gebaseerd op het streven (en de mogelijkheid) van de mens om onder alle omstandigheden betekenis te geven aan het leven.
Viktor Frankl werd in 1905 geboren in Wenen in een Joods middenstandsgezin. Het verhaal gaat dat hij op de middelbare school, nadat hij geconfronteerd werd met de zelfmoord van een aantal medeleerlingen, geïnteresseerd raakte in de psychiatrie. Ook al op de middelbare school correspondeerde hij met stadsgenoot Sigmund Freud. Tijdens zijn studie geneeskunde aan de Universiteit van Wenen verdiepte hij zich in depressie en suïcide. Nog tijdens zijn studie gaf Frankl een lezing aan de Volksuniversiteit van Wenen over ‘De betekenis van het leven’. Hij bouwde zijn gedachtegoed op het grensvlak van de psychotherapie en de filosofie en introduceerde halverwege de jaren twintig van de twintigste eeuw het begrip ‘logotherapie’. Dat is een therapie die zich richt op het (her)vinden van betekenis(logos) in het bestaan.
Nadat Oostenrijk zich bij nazi-Duitsland aansloot in 1938 werd Frankl geconfronteerd met de onderdrukking van Joden. Hij kreeg het aanbod om te emigreren naar Amerika maar koos ervoor in Wenen te blijven voor zijn ouders en patiënten. In 1942 werd hij als ‘Gevangene 119.104’ gedeporteerd naar Theresienstadt. Bij zijn terugkeer in Wenen na de bevrijding bleek dat, op zijn zus na, zijn vrouw en al zijn familieleden waren omgekomen. Hij hervatte zijn werk als psychiater in Wenen en voltooide in 1946 zijn – in het kamp op kleine stukjes papier gereconstrueerde – boek Ärztliche Seelsorge. Meteen daarna schreef hij in negen dagen een tweede boek met het verslag van zijn concentratiekampervaringen en de introductie in de logotherapie, Trotzdem Ja zum Leben sagen, Ein Psychologe erlebt das Konzentrationslager (1946). In dit boek beschrijft hij de kracht van de menselijke geest om onder de meest extreme omstandigheden betekenis in het leven te vinden. In het concentratiekamp had Frankl gezien dat mensen die in staat waren om hun acute levensomstandigheden te ‘dragen’ meer overlevingskans leken te hebben, dan degenen die hun situatie als hopeloos zagen. Het beroemde citaat van Nietzsche ‘Hij die een reden tot leven heeft kan vrijwel alle levensomstandigheden verdragen’, vatte voor hem de kern van het vermogen tot overleven onder erbarmelijke omstandigheden samen. De Amerikaanse Library of Congress beoordeelde het boek als een van de tien invloedrijkste boeken in Amerika (Fein, 1991).
Frankl schreef ruim veertig boeken over de principes van logotherapie en existentiële analyse en hun toepassing op verschillende aspecten van het menselijk leven en was een veelgevraagd spreker en docent aan universiteiten over de hele wereld. Hij hertrouwde in 1947 met Eleonore Katharina Schwindt, en kreeg met haar dochter Gabriele. Hij stierf op 92-jarige leeftijd op 2 september 1997 in Wenen.
Centraal concept
De ‘wil tot betekenis’ als primaire drijfveer
De kerngedachte in het werk van Frankl is dat hij de ‘wil tot betekenis’ beschouwt als primaire drijfveer die mensen aanzet de zin van het leven te zoeken. Daarmee onderscheidt hij zich van zijn voorganger Freud die de nadruk legde op onbewuste en tegenstrijdige motieven en driften als verklaring voor neurosen en het lijden van mensen. Freud, de grondlegger van de psychoanalyse, zag de vraag naar betekenisgeving als een mentale ziekte die overwonnen moest worden om het innerlijk evenwicht te herstellen. Volgens Frankl is ‘het streven van de mens naar betekenis (…) een primaire drijfveer in zijn leven en geen “secundaire rationalisatie” van driften’ (Frankl, 1978, p. 123). Hij zag de wil tot betekenis en de spanning die die met zich meebrengt juist als gezond en kenmerkend voor de dynamiek van het menselijk bestaan (Ciulla, 2000).
Logotherapie: hulp bij zingeving
Frankls logotherapie is een combinatie van het Griekse woord ‘logos’ (betekenis) en therapie en beoogt mensen te helpen met zingevingsvraagstukken. Het doel daarvan is een mentaliteitsverandering te bewerkstelligen en anders leren omgaan met waar jij last van hebt of mee geconfronteerd wordt. Frankl schrijft ‘(…) dat het er niet zozeer toe doet wat wij van het leven verwachten, dan wel wat het leven van ons verwacht’ (Frankl, 1978, p. 99). Hij leert ons steeds opnieuw te kiezen in vraagstukken die het leven ons voorschotelt. Er is niet één manier, er zijn er vele, de uitdaging is om jouw manier te vinden en dat kun je leren.
Verantwoordelijkheid en vrijheid
Het leren vinden van betekenis stelt mensen in staat zich te verhouden tot hun omstandigheden. Als je de situatie zelf niet kunt veranderen, word je uitgedaagd om jezelf te veranderen (Frankl, 1981). Frankl stelt dat we altijd en elk moment de vrijheid én de verantwoordelijkheid hebben te kiezen hoe we ons verhouden tot de omstandigheden. Dat geeft ruimte en vrijheid, maar ook een grote verantwoordelijkheid. Want alles wat je kiest te doen heeft consequenties voor jezelf, voor anderen of de wereld. De menselijke vrijheid ligt erin dat jij de keuze kunt maken en dat je dat bewust doet. De verantwoordelijkheid ligt erin te accepteren dat jouw keuzes gevolgen hebben en dat jij bereid bent om in te staan voor de keuzes die je maakt (Bailey, 2022).
Zingeving via alledaags handelen
Er bestaat geen objectieve instructie voor een zinvolle invulling van het leven. Het vraagt een zoektocht naar wat specifiek voor jou van betekenis is. Frankl omschrijft betekenis in alledaagse termen en niet in meeslepende vergezichten. Dus níet: wat is jouw hogere levensdoel? Maar: wat doe jij dat zin geeft aan dit moment en de situatie waarin jij je nu bevindt? Misschien goed om daar even bij stil te staan. Het klinkt immers zo alledaags, maar het is essentieel om Frankls idee over de wil tot betekenis te begrijpen: ‘Elke dag, elk uur wacht ons een nieuwe zin en op iedere mens wacht een andere zin. Er is (…) voor iedereen een zin, en voor iedereen is er een bijzondere zin’ (Frankl 1981, p. 30). Hij stelt dan ook dat niemand je kan vertellen wat de zin van het leven is, maar wel dát het leven zin heeft én dat het leven onder alle omstandigheden zin heeft en blijft houden: ‘Door de zin van zijn leven te vervullen, verwerkelijkt de mens zichzelf’ (Frankl, 1981, p.34).
Drie manieren van zingeving
Wat Frankl van ons vraagt, is lastig. Hij legt de inhoud, de vorm, de verantwoordelijkheid én de vrijheid om te ‘dealen’ met wat zich aandient in het leven bij onszelf neer. Je hebt het dus echt zelf te doen. Hij onderscheidt drie manieren waarop je betekenis kunt vinden. Dat kan door iets te:
- doen;
- ervaren;
- dragen.
- Doen is het vinden van betekenis door iets te doen, zoals te werken, iets te maken, of ergens aan bij te dragen.
- Je kunt ook betekenis vinden door iets te ervaren zonder iets te doen, bijvoorbeeld door je te laten raken door een gebeurtenis of een verschijnsel, zoals een mooie zonsondergang, de ontluikende lente, de liefde of de bewondering voor iemand anders (Frankl, 1978).
- De waarde van het dragen stijgt volgens Frankl boven de waarden van doen en beleven uit. Het gaat over het waardig dragen van het lot dat het leven je geeft, hoe ernstig of fataal dat ook is. Hij beschrijft dat als het vinden van zingeving in het lijden.
Zingeving in het lijden
Het vinden van zingeving in het lijden gaat om de houding die je aanneemt tegenover wat er gebeurt. Zeker als het gebeurde een onafwendbaar lot in zich draagt, zoals een ongeneeslijke ziekte, een levenslange opsluiting, of een concentratiekamp. ‘Het gaat erom hoe we ons noodlot dragen zodra we het niet meer zelf in de hand hebben, maar alleen nog op ons kunnen nemen’ (Frankl 1981, p. 92). En daar ligt ook de parallel met een van Frankls beroemdste uitspraken:‘(…) dat één ding de mens niet ontnomen kan worden: de allerlaatste menselijke vrijheid – de keuze onder alle omstandigheden zijn eigen houding te bepalen, zijn eigen weg te kiezen’ (Frankl, 1978, p. 99).
Zingeving is geen doel op zich
Passend bij zijn haast alledaagse interpretatie van zingeving, wijst Frankl ons in zijn werk op het risico van het verabsoluteren van grote doelen (gelukkig zijn, succesvol zijn, carrière maken, een vervullende relatie hebben). Als geluk een doel op zich wordt, ontstaat het risico van wat Frankl omschrijft als hyperintentie: een verkramping als gevolg van het verwarren van reden en doel. Hij stelt dat de mens er uiteindelijk niet naar streeft om gelukkig te zijn, maar naar een reden om gelukkig te zijn. Zodra er een reden is, komt het geluk vanzelf. Geluk of succes is bij Frankl geen doel op zich maar een bijproduct van zingeving en ontmoeting.
Nieuwe ontwikkelingen
Frankl en de managementgoeroes
In de populaire managementliteratuur wordt de dramatiek van de joodse psychiater die het Duitse concentratiekamp overleefde en zijn levenslessen met de wereld deelt veelvuldig gebruikt; je kunt blijkbaar alles bereiken ongeacht de omstandigheden, als je maar wilt; aan jou de keuze. In hun bestsellers presenteren Covey, Bennis, Collins, Sinek en Kofman, Frankl als schoolvoorbeeld van leiderschap, groei en persoonlijk succes. Het is een heroïsche versie van het streven naar betekenis. Dat is in onze ogen een te platte vertaling van wat Frankl bedoelt. Het streven naar succes en geluk als voornaamste doel in het leven blijkt ook samen te hangen met stress, frustratie en uitval. En daaraan is in onze moderne resultaat- en succesgedreven samenleving geen gebrek. Denk aan het toegenomen gebruik van antidepressiva (SFK, 2023), psychosociale stress (Oostrom et al., 2024), de verminderde mentale gezondheid van jongeren (Rompu, 2024) en de steeds jonger en wijdverbreid optredende verschijnselen als burn-out (TNO, 2023).
Frankl noemde deze stress, die ontstaat door het verwarren van doel en reden, ‘existentiële frustratie’. Het is een vacuüm dat in de moderne samenleving van overvloed steeds verder is uitgedijd, affluent society (Galbraith, 1958). Door het wegvallen van religie, hechte gemeenschap en traditionele waarden zijn houvast en koers gaan ontbreken. Wetenschap en technologie geven geen antwoord op levensvraagstukken, met als resultaat dat we de zin van het leven meer bij onszelf zijn gaan zoeken (Taylor, 1991). Het te zwaar benadrukken van persoonlijk succes versterkt dit vacuüm.
Frankl en de betekenis van werk
In de hedendaagse zoektocht naar betekenis zijn werk en het werkende leven steeds meer centraal komen te staan (Steger, 2017). Volgens sommigen is het van belang dit te onderkennen en de werkomgeving daaraan aan te passen (Yeoman, 2019). Volgens anderen is het een doorgeschoten ideaal om je zingeving en identiteit in het werk te zoeken (Thompson, 2019) en zou je niet al je eieren in hetzelfde mandje moeten leggen (Wallace, 2023). Frankl was ook in die zin zijn tijd ver vooruit. In 1957 schreef hij al dat twijfel aan de zin van het leven ook kan samenhangen met het overschatten van de waarde van werk en wat dat voor jou kan betekenen. Hetzelfde geldt voor het overschatten van de waarde van het genieten en het fundamenteel onderschatten van de waarde van het lijden of het onvermogen om te gaan met de uitdagingen die het leven op je bordje legt (Frank, 1981, p. 97 e.v.). Dat onvermogen tot lijden en het overschatten van de waarde van werk en genieten kan volgens de finse filosoof Martela (2020) ook verklaard worden uit de erfenis van de Duitse romantiek en hoe het lijden, werken en beleven zijn verworden tot een Hollywood-achtig scenario van vreugde en succes, van winnen of verliezen; een scenario dat goed past op de gehypete leiderschapsliteratuur en de heldhaftige oproepen tot persoonlijke ontwikkeling en zelfactualisatie.
Praktijk en Reflectie
Logotherapie in de praktijk
De inzichten en principes uit de logotherapie worden wereldwijd toegepast in therapie, coaching, onderwijs en onderzoek. Onder het Viktor Frankl Instituut in Wenen vallen wereldwijd 95 onderzoeks- en onderwijsinstellingen waarvan een kwart aan een universiteitverbonden is. Recent verscheen een overzicht van het huidige onderzoek op het gebied van de logotherapie en haar toepassingen (McLafferty & Levinson, 2024). Ook in Nederland kunnen hulpverleners die zich nader willen specialiseren worden opgeleid tot gecertificeerd logotherapeut aan de Academie voor Logotherapie.
Leren, ontwikkelen en leiderschap met behulp van Frankl
In het werk van Frankl staan de vrijheid, verantwoordelijkheid en het vermogen centraal om te leren omgaan met wat je overkomt. Dat maakt zijn werk relevant in de praktijk van leren en ontwikkelen:
- Als de wil tot betekenis een primaire drijfveer is, strekt het tot aanbeveling om ‘zin’ en ‘betekenis’ een prominente plek te geven in het leer- en ontwikkelcurriculum van organisaties. Hoe kunnen de leiders en medewerkers in de organisatie zich bekwamen in het (leren) zoeken van betekenis en daar op een goede manier over in gesprek komen? Hoe kan daarbij de verbinding tot stand worden gebracht tussen wat mensen voor zichzelf van betekenis vinden, en de missie (of purpose) van de organisatie, de afdeling of het team?
- Als mensen de vrijheid en verantwoordelijkheid hebben om steeds weer te kiezen hoe zij zich verhouden tot veranderende omstandigheden, dan pleit dat voor het professionaliseren, organiseren en borgen van de reflectie daarop.
- Als het vinden van zin en betekenis geen doel op zich is, maar een alledaagse praktijk, dan zouden leer- en ontwikkeltrajecten zo kunnen worden ontworpen dat mensen in de organisatie op alle niveaus leren om afzonderlijk en gezamenlijk zin en betekenis te vinden in veranderende omstandigheden.
- Als je zingeving kunt vinden via doen, ervaren en dragen, dan biedt dat boeiende aanknopingspunten voor het ontwerpen van leer- en ontwikkelinterventies. Doen en ervaren maken daarvan vaak al onderdeel uit. Aan het vaardig worden in het dragen van tegenslag (lijden) of verandering wordt veel minder aandacht besteed, terwijl dat misschien de belangrijkste spiegel is die Frankl ons voorhoudt in het licht van mentale weerbaarheid en veerkracht.
Aanmoediging tot anders kijken
Frankl inspireert ons tot het prominenter agenderen en ontwerpen van zingeving in en rondom de werkpraktijk. Zijn principes bieden houvast voor vragen naar veerkracht, welzijn en dagelijkse betekenis in het werk. Frankls werk kan ook in leiderschapsontwikkeling worden toegepast in het gesprek over wat mensen motiveert en hoe dat zich verhoudt tot de doelen van de organisatie. Het gesprek daarover helpt mensen betekenis te vinden (zie ook Van Tuin, 2022).
Frankl zet ook aan tot een kritische, maar hoopvolle pas op de plaats. Decennialang leek het kompas van leren en ontwikkelen gericht op (economische) prestatieverbetering (Beer et al., 2015; Shirmohammadi et al., 2021; Werner, 2014; Yoo et al., 2019). Langzaam zien we dat beeld kantelen. De eendimensionale blik op menselijk functioneren blijkt niet langer houdbaar. Met Frankl in de hand zou het medewerkerswelzijn belangrijker zijn dan de focus op economische prestaties. Een spannende vraag daarbij is of je hiermee iets van de verloren veerkracht van organisaties en mensen zou kunnen herstellen.
Wat zou het betekenen als welbevinden en zingeving bij organisatieontwikkeling en leiderschapsprogramma’s daadwerkelijk op de eerste plaats zouden staan; niet als doel op zich maar als vertrekpunt? Wat betekent dat voor je imago en aantrekkingskracht als werkgever in een krappe arbeidsmarkt? Wat zou het kunnen betekenen voor de (psychosociale) stress, burn-outrisico’s en het verloop van talent? Welk gesprek is hiervoor nodig? We weten inmiddels dat werknemers over alle generaties meer waarde zijn gaan hechten aan betekenisgeving in het werk. Het lijkt belangrijk en kansrijk om daarop aan te sluiten.
Het gedachtegoed van Frankl biedt ons geen pasklare oplossingen over hoe om te gaan met de vraagstukken van onze tijd. Wél inspireert hij ons anders te kijken naar geluk en succes. Hij moedigt ons aan om ruimte te maken voor het leren vinden van zin en betekenis onder alle omstandigheden, en dus ook in de werkpraktijk. Niet als doel op zich, maar wel als betekenisvolle weg. Daarvan zouden – als we Frankl mogen geloven – succes en geluk wel eens een heel mooie bijvangst kunnen zijn.
Kritische noten
Een veel geuite kritiek vanuit de filosofie op Frankls methode is dat objectieve normen waaraan betekenis- of zingeving afgemeten kan worden ontbreken (Bailey, 2022). Het is moeilijk te meten en een heel persoonlijke ervaring. En dan zegt Frankl ook nog dat ieder moment en elke situatie een voor jou unieke mogelijk in zich draagt om zingeving te vinden. Een andere kritiek is dat zijn gedachtegoed nauwelijks ruimte biedt voor niet-intentionele emoties zoals verdriet, frustratie of geluksgevoelens die niet per se hoeven voort te komen uit een gebrekkige zingeving of een verminderde verantwoordelijkheid (Bailey, 2022).
Een fundamenteler bezwaar is dat je moeilijk kunt beweren dat de wil tot betekenis de primaire motivatie van de mens is door het ontbreken ervan (King & Hicks, 2021). Dan zou het immers bewijsbaar moeten zijn dat mensen op zoek gaan naar betekenis zodra het ze wordt ontzegd of afgenomen en dat blijkt niet zo te zijn. De psychologen Deci en Ryan [Pd2] zien betekenisgeving dan ook niet als primaire drijfveer voor het handelen, maar als een mogelijke uitkomst van het vervullen van psychologische basisbehoeften (Ryan & Deci, 2017).
Reflectievragen
- Is het echt mogelijk om onder alle omstandigheden te kiezen hoe men zich verhoudt tot tegenslag, of zijn er grenzen aan die vrijheid?
- Kunnen mensen altijd leren om zin en betekenis in het leven te vinden, of leg je daarmee een wel heel zware verantwoordelijkheid bij hen neer?
- Is het verlangen naar betekenis de diepste drijfveer van de mens, of spelen andere motivaties een minstens zo grote rol?
- Is de zoektocht naar zingeving een reactie op een existentiële leegte in de moderne tijd, of is dit verlangen van alle tijden?
- Zou geluk een bijproduct van een betekenisvol leven moeten zijn, of mag het ook een doel op zich zijn?
- Maakt een focus op succes mensen ongelukkig, of kan streven naar succes ook leiden tot een zinvol bestaan?
- Kan lijden een bron van zingeving zijn, of is het vooral iets om te vermijden en te verlichten?
- Horen gesprekken over persoonlijke zingeving thuis op de werkplek, of is dat onderwerp daarvoor te privé?
Bron: Canon van Leren en Ontwikkelen
Door: Dr. Lars van Tuin en Drs. Illya Soffer
