In veel veranderingsprocessen spelen de spanningen meer onder, dan boven tafel. Toch wordt de kracht van emoties nogal eens onderschat.
Recente inzichten in de neurowetenschappen leren ons juist dat emoties van rechts komen en voorrang hebben.
Chip en Dan Heath hebben een inspirerend boek geschreven over hun gedachten en ervaringen hieromtrent. In ‘Switch’ introduceren zij een prachtige metafoor voor de manier waarop onze hersenen werken. Onze rationele kant wordt beschreven als de Berijder van onze emotionele kant, een Olifant. Boven op de Olifant lijkt de Berijder de baas en de teugels in handen te hebben. Hij is de leider. Maar de Berijder (gemiddeld nog geen 100 kilo) is in vergelijking met de Olifant (gemiddeld 6 ton) nogal klein. Als Olifant en Berijder het oneens zijn over de richting zal de Berijder, de ratio, het altijd verliezen. We weten het rationeel dan wel beter, maar onze emoties gaan compleet met ons aan de haal. De Berijder wordt compleet overklast!
Veranderingen mislukken veelvuldig omdat de Berijder de Olifant niet lang genoeg op de weg kan houden om de bestemming te bereiken. De hang naar directe bevrediging van de Olifant wint het van de kracht van de Berijder. Die ziet mogelijkheden op lange termijn te denken, te plannen en verder te denken dan het hier en nu. Maar het vergt enorm veel energie om de zes ton zware olifant op de goede weg te houden. En dat is nu net niet de kracht van de Berijder. Hij heeft weinig gewicht en energie.
Juist het pad dat Berijder en Olifant lopen kan helpen het voor beide eenvoudiger te maken. Een olifant is niet dom en loopt niet dwars door een flat heen. De situatie (inclusief de omliggende omgeving) noemen de auteurs het Pad. Als het pad wordt geëffend, maak je de verandering waarschijnlijker, ongeacht wat er met de Olifant en Berijder aan de hand is. Om gedrag te veranderen moet je de Berijder aansturen, de Olifant motiveren en het Pad effenen.
De padoplossingen zijn met name relevant voor derdeordetransitievraagstukken. In de derde orde staat het hele (organisatie)systeem ter discussie. Grote kans dat er veel negatieve emoties loskomen. We verlaten de comfortzone door het hele systeem en al de daarbinnen geïnstitutionaliseerde belangen te herordenen. Omdat het gaat om ‘harige droomdoelen’ (BHAG’s) is het lastig voor de Berijder om energie te houden en de juiste weg te wijzen. Voor de Olifant bestaat de kans dat het verlaten van de comfortzone een ongemakkelijk negatief gevoel oproept. Als veranderaars kunnen we duidelijk maken dat het probleem ook niet in één keer opgelost kan worden. Een olifant eet je in stukjes! We kunnen uitleggen dat, omdat de bestemming niet heel concreet is, eigenlijk elke stap een ervaring is waarvan we kunnen leren. Door te stellen dat veranderen een proces is en dat mislukkingen erbij horen, leggen we de lat lager. Dit alles onder het motto: ‘It is easier to act yourself in new ways of action, than think yourself in new ways of thinking’.
Het pad effenen
De verandering wordt makkelijker gemaakt als het pad wordt geëffend. In heel veel organisaties en de systemen waarin zij acteren wordt het gedrag beloond, bekrachtigd dat we nu juist willen veranderen. Hier ligt een toewijzingsfout op de loer. We schrijven de fout dan toe aan het gedrag van mensen, aan hoe ze zijn, in plaats van aan de situatie waarin zij zich bevinden. Het Pad effenen helpt om een situatie te bewerkstelligen waarin de gewenste verandering wordt vergemakkelijkt, in plaats van tegengewerkt. Zo zijn er veel padoplossingen denkbaar die ons een zetje in de goede richting geven (een ‘nudge’).
Hoe kunnen we de BHAG’s dichterbij brengen door paden aan te leggen die gemakkelijk begaanbaar zijn en ons stimuleren om duurzamer gedrag te vertonen? Kinderveilige doppen op medicijnflessen, automaatgeschakelde auto’s, verlichting op snelwegen, wegbewijzering, rijbaanafbakening, autogordels, airbags helpen de veiligheid te bevorderen. Afvallen doe je effectief door bijvoorbeeld eetgerei, borden, schalen en bekers te verkleinen. Het aroma van vers gezette koffie door je automatische koffiezetapparaat helpt je om je niet te verslapen. Het invriezen van je creditcard helpt tegen instant aankopen op internet of gokken in het internetcasino. We kennen allemaal de YouTube-trailer ‘pianostairs’ van de bedenkers van de Funtheory, waardoor traplopen aantrekkelijker wordt dan de roltrap nemen!
Nu nog voorbeelden in derdeordetransitieprocessen?! Ze zijn er vast. Maar het voorbeeld van het elektronisch patiëntendossier geeft aan hoe lastig het is. Zorgketenintegratie, hoe belangrijk ook en door iedereen gewenst, is nog niet gerealiseerd. Niet omdat het technisch te ingewikkeld is, maar vanwege tegenstelde belangen van de betrokken partijen. Ik ben er overigens van overtuigd dat Google dit probleem binnenkort gaat oplossen!Â
Voor de derde orde is juist het pad effenen een intrigerende mogelijkheid. Maar dan moeten veel partijen over hun schaduw heen willen stappen. Projectleiders en managers zullen van visionaire bestuurders en leiders de opdracht moeten krijgen om in een vrije rol die paden te gaan verkennen. Dat vraagt om vrijdenkers, friskijkers, dwarsdenkers en kantelaars met de opdracht de bestaande routines uit te dagen en te vernieuwen. Dergelijke sociaal-intelligente Willy Wortels zouden het beste ondergebracht kunnen worden in tuinhuisjes (experimenteerplekken, incubators, laboratoria) in de luwte van de oude staande organisaties. Hier krijgen zij vrij spel, niet gehinderd door de routines van de hoofdkantoren met alle hinderende (oude) paden, en kan er veel worden bereikt. Experimenteren maar!
Deze column is gebaseerd op het recent verschenen boek van Marco de Witte en Jan Jonker, De kunst van veranderen. Bewegen naar de kern.
