Beste Nicoline,
Je vorige column eind april was getiteld ‘We kunnen met geen mogelijkheid voorspellen hoe de wereld zich gaat ontwikkelen’. Afgelopen week hadden we natuurlijk een briljant voorbeeld. Een rechter die Shell veroordeelt tot de rol van milieuactivist. Multinationals zijn nu ineens zelf verantwoordelijk voor hun reductie. Dit had niemand kunnen dromen. Maar het is een geweldig voorbeeld hoe in één klap de onderstroom in het zadel wordt geholpen. ‘De rechter wijzigt zo de rolverdeling tussen multinational en samenleving’, aldus het NRC van afgelopen zaterdag.
Dit maak je waarschijnlijk maar eens in je leven mee: een forse bijstelling van ons (aandeelhouders-)kapitalisme en dat vlak na de verkiezingen van maart. Niet de politiek (die maar blijft leuteren over zichzelf) of het bedrijfsleven (dat alsmaar talmt), maar de plurale sector – burgers die zichzelf organiseren – in dit geval via Milieudefensie, stapt naar de rechter en die verandert vervolgens de spelregels. Typisch Rijnlands: ‘We the people’ zouden Amerikanen dat noemen. Je ziet zelfs het Financieele Dagblad (FD) onmiddellijk van toon veranderen en dan is er toch wel iets wat je een breinbeving (een begrip van professor Jaap van Ginneken) zou kunnen noemen. De tot voor kort gevierde CEO’s van Shell (Jeroen van der Veer en Ben van Beurden) worden van het ene op het andere moment mastodonten genoemd en worden ook als zodanig herkent. Voor deze rechtelijke uitspraak waren het nog realisten: anderen doen het ook niet, waarom zouden wij dan onze nek uitsteken? Dat is niet in het belang van de aandeelhouder, het is onze taak om in zijn/haar belang slim om de regeltjes heen te manoeuvreren.
Het ontstaan van een patroon
Je ziet steeds vaker en met een steeds hogere frequentie de verandering wel aankomen als schoten voor de boeg (in dit geval o.a. Brent Spar, actiegroepen bij aandeelhoudersvergaderingen, Urgenda, medewerkers die niet meer trots zijn om voor Shell te werken, de Amerikaanse Business Roundtable, de onvrede over Tata Steel), maar met de bekende bezweringsformules worden die problemen steeds weg gedefinieerd. Allerlei uitspraken met als ondertoon: onrealistisch, want het tast ons verdienmodel aan. ‘We doen het wel, maar 2050 is vroeg genoeg’.
Maar er waren toch al genoeg signalen om jeuk aan je paradigma te krijgen? Multinationals waren dan ook ontastbaar, in het eindexamen van de VWO in mei dit jaar kwam de casus Ryanair voor. Formeel een Iers bedrijf met daardoor een bewust zwakke rechtspositie voor de medewerkers (arbeidsrecht) en daarmee een bedrijf dat daar ook slim gebruik van maakt. Wat de geachte VWO-examen kandidaten daarvan vonden in termen van moraliteit in het kader van het vak Filosofie. Met letterlijk de vraag aan de leerlingen of ze daar vanuit Het Rijnlandse Model op wilde reflecteren? Volgend schooljaar gewoon onderdeel van het vak Economie, het is geen Filosofie meer, maar keiharde realiteit.
Het zwakke signaal wat de onderstroom aangeeft wordt een duidelijk herkenbaar patroon: in dit geval o.a. een grote maatschappelijke onvrede over het gedrag van multinationals (en hun adviseurs). Ook in de VS waren er hoorzittingen, maar men kwam toe nog even niet verder dan: ‘Het is niet verboden wat wij doen’. Nu maakt de rechter een einde aan dat verhaal: Royal Dutch Shell wordt juridisch aangesproken op haar bedrijfsvoering en de milieugevolgen van haar energieproductie, waarbij men zich niet langer meer kan verschuilen achter bijvoorbeeld het Ierse arbeidsrecht (zoals Ryanair). Wow! Die hadden we nog even niet voorzien. De Chaostheorie doet zijn/haar naam eer aan.
Van patroon via structuur naar proces
En het is inderdaad de volgende stap, .. nadat er een patroon is ontstaan. Het patroon krijgt een herkenbare structuur. In dit geval: we hoeven dus niet eindeloos meer te blijven wachten op een besluiteloze overheid, die almaar weigert zijn tanden te laten gaat. Als Bolsonaro in Brazilië maar door blijft gaan met bedrijven toestemming geven het regenwoud te slopen (ontbossen), dan kunnen we dat bedrijf zelf ook op zijn verantwoording wijzen. Van patroon, via een harde structuur naar het nieuwe normaal (proces).
Jij spreekt in je boek, Nicoline, over ‘patrooninformatie’ Een patroon is immers al geen wanorde meer! Dat patroon komt vaak niet tussen het gewapend beton (negatieve feedback) door en zoekt een uitweg die nog nooit is geprobeerd (chaos betekent immers creatief) en krijgt zo, via trial and error, toch vaste grond onder de voeten. Of het ook zo binnen een enkele organisatie zo werkt is wel een terechte vraag: de planning & control cyclus werkt als een zwaar geformaliseerd maandelijks terugkerend negatief feedback systeem, waarbij positieve feedback (afwijkingen van een andere orde) nauwelijks de ruimte kunnen krijgen. Die mensen passen dan niet in systeem en zien vaak geen andere uitweg dan elders hun heil zoeken. Buurtzorg met 15.000 medewerkers heeft bijvoorbeeld geen Planning & Control cyclus, bestaat sinds 2006 en heeft ook nog geen enkele reorganisatie gehad. Wat je er verder ook van vindt, dat is in ieder geval toch opmerkelijk. Die organisatie laat bijtijds positieve feedback toe waardoor schoksgewijze verandering (reorganisaties) niet nodig lijken.
Je vraag in je vorige column aan mij was hoe een organisatie reageert op een andersdenkende en dat laat zich dus eenvoudig raden. Je voelt je niet thuis, je gaat weg of je wordt eruit gezet. Maar je zou ook van ‘het zwakke signaal’ in het jaarlijks beleidsplan een apart scenario kunnen maken in de bijlage: stel dat bijzaken hoofdzaken worden en hoofdzaken bijzaken! De auto-industrie had daar een buitenboordmotor voor nodig: Tesla. Je kunt immers de jeuk aan je paradigma maar beter een plaatsje geven, dan eindeloos aan je achterhoofd blijven krabben. En Van Beurden maar denken: ik ben toch de baas? Maar ja, De jonge generatie wil betekenisvol werk hebben. Niet zozeer betekenisvol voor aandeelhouders, maar voor de totale gemeenschap. Dat heet al een poosje Het Rijnlandse Model en het zit in de West-Europese genen en vooral daarmee ook in de manier waarop we ons kapitalisme (via wetgeving) en onze organisaties inrichten. Gaaf om dat weer eens zo duidelijk te zien. Dat geeft de burger letterlijk moed.
Door: Jaap Peters
NB: via via heb ik begrepen, Nicoline, dat je op Het Grootste Kennisfestival in Deventer op donderdag 16 september een workshop gaat doen. Wat ben je van plan daar naar aanleiding van je nieuwe boek ‘Chaordisch Organiseren’ te gaan doen?
