Filosofisch voer voor managers

Mensen maken de hele dag keuzes. Voor managers geldt bovendien dat hun keuzes veel mensen raken. In plaats van alleen met economische waarde moeten zij zich ook bezighouden met morele waarde. Welke waarden gebruik ik als ik beslissingen neem?  Prof. dr. André Wierdsma betoogt dat filosofen relevante denkkaders bieden voor het maken van morele keuzes. “De filosofie geeft een doorkijkje naar de complexe werkelijkheid, verrijkt het denken en geeft handvatten voor ‘goed’ handelen.”

Emeritus hoogleraar André Wierdsma is opgeleid als bedrijfskundige en psycholoog. Door het lezen van de boeken van filosoof Erich Fromm besloot hij psychologie te gaan studeren. Hij heeft de laatste vijftien jaar het meest geleerd van de filosofie, zegt hij. Vooral politiek filosoof Hannah Arendt heeft hem sterk beïnvloed tijdens zijn promotie. “In de filosofie wordt goed nagedacht. Ik maak graag de vertaalslag tussen de filosofie en het bedrijfsleven. In het bedrijfsleven ligt de nadruk op handelen vanuit de onderstroom van maakbaarheid.”

Waardedimensie of een amorele werkelijkheid

In het internationale bedrijfsleven is vaak de enige spelregel dat je je aan de wet moet houden. “Managers en professionals uit de financiële sector suggereren dat ze in een amorele wereld functioneren”, zegt Wierdsma. “Zolang we ons aan de wet houden, is het ethisch wat we doen. Maar dat is een onjuiste conclusie. Wetten komen ook tot stand op basis van de lobbykracht van bedrijven, het bedrijfsleven bepaalt mede de wetgeving. Maar de wet is fundamenteel meer dan de ‘letter’ van de wet, cruciaal is de ook de ‘geest’ van de wet. De wet vraagt dus altijd interpretatie.”

Neoliberaal denken en de markt

Het neoliberale denken en het dominante marktdenken, die kenmerkend zijn voor onze samenleving, zijn gebaseerd op het ‘atomistische individu’. Het individu is verantwoordelijk voor zijn eigen lot en neemt rationeel beslissingen. Als je succesvol bent, is dat het resultaat van je eigen slimme beslissingen. Mensen die maatschappelijk falen, hebben dat dan aan zichzelf te wijten. Wierdsma: “Als mensen het niet goed hebben, hoef je daar dus geen compassie mee te hebben. Want geluk is een keuze, is het mantra in de samenleving. Maar dit is een illusie, het is gewoon niet waar!” Hij maakt een zijstapje naar de filosoof Peter Sloterdijk, die de huidige wereld typeert als het Kristalpaleis van de eerste wereldtentoonstelling. “In onze consumptiemaatschappij liggen mensen als het ware plat op het dak van dit glazen paleis, waar ze alle luxe kunnen zien, maar ze kunnen er niet bij. We worden de hele dag verleid tot consumptie, en we hebben niet in de gaten hoe geconditioneerd we zijn. Je zult als jongere maar op Facebook zitten zonder likes! Ook als je denkt in vrijheid te handelen, hoe groot is dan eigenlijk je speelruimte?”

Voorsprong

Mogelijkheden die mensen hebben om te handelen, worden mede bepaald door hun achtergrond, genen en context. Wierdsma: “Succes heb je dus niet altijd alleen aan jezelf te danken en het noodlot heb je zeker niet zelf in de hand. Als je opgroeit met twee intelligente ouders in een zorgzame omgeving, dan heb je een grote voorsprong. Maar als je een dwarslaesie krijgt als jong mens, dan hang je de rest van je leven aan het infuus van de samenleving en is het maar de vraag hoe je jezelf kunt ontplooien.” Het denken vanuit een atomistische individu stelt het eigenbelang voorop, zegt hij. “Relaties worden gereduceerd tot transacties, tot contracten. In mijn ogen een gevaarlijk mensbeeld. Wij zijn kuddedieren, we kunnen alleen onszelf zijn in de relatie met anderen. Juist in de ontmoeting met de ander, toon je je eigenheid.”

Marktdenken

Het marktdenken, zegt Wierdsma, is gebaseerd op het maken van contracten op de markt. Maar wanneer deugt een contract? “Als de machtsverhoudingen erg scheef zijn, is een gesloten contract dan wel het resultaat van een vrijwillige instemming? Hebben medewerkers wel altijd de mogelijkheid nee te zeggen tegen contractvoorwaarden? Wanneer wordt een scheve verhouding tussen vraag en aanbod een vorm van uitbuiting? In de hongerwinter tijdens de Tweede Wereldoorlog kostte een zak aardappelen soms 100 gulden. Er was een noodsituatie en de koper ging akkoord met de prijs. Maar de uitgangspositie was ongelijkwaardig; de een had honger, de ander niet.” Zo krijgt de verkoop van aardappelen dus ineens een ethische dimensie.

Morele keuzes

Elke beslissing die je neemt, kent voor- en nadelen. “Tegen welke achtergrond neem je het besluit? En neem je die beslissing als leider alleen, of betrek je er anderen bij?”, vraagt Wierdsma. “Managen is beslissingen nemen, en achter elke beslissing zit een waarde. De filosofie biedt daarvoor nieuwe denkkaders en doorzichten naar de complexe werkelijkheid. Broodnodig ook, om te voorkomen dat we met z’n allen in een amorele wereld belanden.” Grote ideologieën, zegt Wierdsma, hebben tot Dachau en Auschwitz geleid. “Het marktdenken is ook een soort ideologie geworden, die het debat domineert. In de economische realiteit moeten bedrijven overleven en succesvol zijn. Maar in hoe je dat doet, heb je keuzes. Managers nemen vaak multinationals, gericht op aandeelhouderswaarde, als voorbeeld. Je kunt ook de familiebedrijven als voorbeeld nemen. Die creëren ook waarde voor de kapitaalverschaffers en hebben vaak meer oog voor de belangen van medewerkers.” Dit alles gezegd hebbende, constateert Wierdsma droogjes dat de vraag naar moraliteit dus een heel complexe is. “De vraag is natuurlijk: hoe stuur je daarop? Bedrijven formuleren waarden, maar die zijn vaak erg abstract. Die waarden moet je steeds in concrete situaties vertalen naar de praktijk. Dan kun je als leiders in een bedrijf niet verschuilen achter protocollen. Je hebt discussie over waarden nodig om ze waardevol te laten zijn in de praktijk.”

Levensproject

Kijk verder dan de aandeelhouderswaarde op de korte termijn, is Wierdsma’s boodschap. “Aandeelhouders hebben recht op vergoeding voor het risico dat ze nemen maar resultaten zijn het gevolg van een samenspel van vele belanghebbenden. De medewerkers zijn cruciaal voor succes. Een organisatie is meer dan een ‘geldmaakmachine’. In een organisatie geven mensen hun levensproject vorm. Ze laten er zien dat ze de moeite waard zijn. Ze kunnen er hun competenties ontwikkelen. Een organisatie is een belangrijke plek in het leven van mensen. De manier waarop managers de organisatie inrichten, bepaalt in sterke mate of daar ruimte voor is. Is de organisatie vormgegeven op basis van respect voor de medewerker als mens? Of is de medewerker slechts een middel om geld mee te maken? We moeten waken voor uitbuiting, door flexibilisering en tijdelijkheid en waken voor burnouts en depressies van mensen.” Ook is nodig, zegt hij, dat de managers zich betrokken voelen bij de uitvoering. “Je kunt niet zomaar alle pijn van de mismatch tussen strategie en realiteit delegeren aan de uitvoerenden. Er moet een koppeling zijn tussen strategie en uitvoering.”

Tips

Op de vraag hoe dit dan allemaal te realiseren is, de betrokkenheid, de discussie, de erkenning, de verantwoordelijkheid voor mensen, lacht Wierdsma: “Achter deze vraag zit de maakbaarheidsgedachte.” Toch geeft hij tips: “Knijp niet alles dicht met regelgeving, maar laat speelruimte over voor medewerkers. Bespreek lastige situaties met elkaar, laat ruimte voor discussie. Maar creëer een kader, een context, en werk in de praktijk samen op basis daarvan.” Dat kader is bij voorkeur gebaseerd op respect voor vakmanschap, en dus professionele speelruimte, maar ook respect voor de medewerker als mens. “Als je zo’n kader hebt, is het ook de bedoeling dat je mensen aan de spelregels houdt. Dat vraagt ook om correctie als mensen zich er niet aan houden. Dus bedek niet alles met de mantel der liefde, maar toon als leider moed en voer moeilijke gesprekken.” Dit vraagt wel dat de leider weet waar hij voor staat. Wat is het goede om na te streven? Wat is rechtvaardigheid?

Deugden oefenen

Leiders die beter willen worden in het innemen van een morele positie, kunnen ermee aan de slag in de praktijk. “Deugden ontwikkel je door ze te oefenen, volgens de Griekse filosoof Aristoteles, de man van de deugdethiek”, zegt Wierdsma. “Je moet steeds kiezen voor het juiste midden. Te veel moed is overmoed, te weinig moed is lafheid. Wat moed is, hangt dus af van de context. Als je tien keer voor moed hebt gekozen, is het de elfde keer makkelijker. En toets jezelf aan andere mensen. Mensen die zichzelf in de spiegel recht aan willen kijken, zien alleen zichzelf en hun eigen logica. Laat jezelf uitdagen om vanuit een ander waardenstelstel naar dezelfde situatie te kijken. Dus voer moeilijke gesprekken.” De kardinale deugd voor managers, zegt Wierdsma, is rechtvaardigheid. “Rechtvaardigheid gaat over de balans tussen de delen en het geheel. Managen is het overbruggen van verschillen. Dé oplossing bestaat niet, je moet steeds in een specifieke context balanceren in het spanningsveld tussen belangen.”

Meer weten?

Filosofie helpt bij het zichtbaar maken van onderstromen, de gelaagdheid in de complexe realiteit en biedt begrippen die als oriëntatiepunten kunnen dienen in het debat dat mensen in organisaties met elkaar voeren. Wil je daar meer over weten? En kun je wel een ruimer perspectief op de werkelijkheid gebruiken aan de hand van de filosofen? Kom dan naar het college van prof. dr. André Wierdsma tijdens het congres Filosofie voor managers. Door: Lydia Lijkendijk