Het type leider dat je in het topmanagement het meest aantreft, is de narcist. Deze persoonlijkheid is in de hogere echelons oververtegenwoordigd. Ontsporingen aan de top zijn vaak te wijten aan excessief narcistisch gedrag. In deze gevallen lijken de functie en hun karakter in een mysterieuze wisselwerking te zorgen voor instabiliteit. En uiteindelijk zet het bederf in.
Iedereen heeft narcistische trekjes
Narcisme is een psychische aandoening met een etiologie, gedrag, problemen en voordelen die onmiskenbaar zijn. Je kunt niet zeggen: je bent ermee behept of niet. Iedereen heeft narcistische trekjes, zij het in meer of mindere mate. We hebben een beetje narcisme nodig om goed te functioneren. Een gezonde dosis van deze eigenschap hoort bij het immuunstelsel, als afweer tegen de ups en downs van het leven. Het vormt een basis voor zelfvertrouwen, assertiviteit, zelfexpressie en gepaste uitoefening van macht. Dankzij narcisme kunnen we dingen doen; een positief zelfbeeld hebben; voorkomen dat we onszelf wegcijferen. Maar het kan doorslaan en dan wordt het een persoonlijkheidsstoornis.
Echte narcisten worden gedreven door doorgeslagen fantasieën over zichzelf. Ze zijn egoïstisch; houden geen rekening met anderen; hebben overmatig veel aandacht nodig; hebben het idee dat ze recht hebben op van alles en nog wat; jagen macht en prestige na ten koste van alles.
Verdiepen in het innerlijk
Om te beoordelen of mensen werkelijk narcistisch zijn, moet je je verdiepen in hun innerlijk. Dat is niet gemakkelijk, zoals je inmiddels weet. Maar je kunt observeren hoe dat innerlijk zich manifesteert in hun gedrag. Daar heb je houvast aan. Je herkent ze gemakkelijker als je de signalen van narcisme kent. Dan weet je wat je te wachten staat; wat medeoorzaken zijn van hun vaak raadselachtige gedrag; en hoe je hen moet bejegenen.
Onder een bepaald soort ouderschap – hetzij over- of onderprikkeling – kunnen kinderen verward en uit balans raken. Sommige ouders lijken gericht op hun kroost, maar hebben weinig aff ectie voor het kind zoals het is. Ze kunnen niet het juiste emotionele contact maken waardoor ze het evenwicht en de stabiliteit verstoren. Zulke kinderen kunnen onzeker worden en buitensporig emotioneel afhankelijk. Ze ontwikkelen niet het nodige zelfvertrouwen om existentiële angst op een afstand te houden. Mogelijk groeien ze op met een gevoel dat ze tekort schieten, minderwaardig zijn. Soms worden ze hierdoor hun leven lang geplaagd. Door deze basale onzekerheid zij ze behept met een gevoel van gemis, boosheid, leegte en emotionele afhankelijkheid. Daarom zijn ze erg gevoelig voor echte of fictieve aanslagen op hun gevoel van eigenwaarde. Het narcisme dat ze hebben meegekregen, kan uitmonden in disfunctioneel gedrag.
Ik heb gezien hoe zulke kinderen zich vastklampen aan grootheidswaan: ‘Ik ben méér dan oké, ik ben geweldig.’ Daarmee starten ze een psychische motor die buitensporig narcistisch gedrag aanwakkert. (Je moet dit gedragspatroon zien als verweer tegen het gevoel tekort te schieten, niet goed genoeg te zijn.) Hun hele jeugd proberen zulke narcisten in de dop steun te vergaren voor hun overtrokken (maar onbeduidende) beeld van zichzelf. Dit doen ze door hun uiterlijk te cultiveren, anderen voor zich in te nemen, en vaak door hard te werken.
Narcisme als vrij goed succesrecept
Gewoonlijk zetten ze dit gedrag ook voort als volwassenen, omdat het een vrij goed succesrecept is. Al doende raken ze gefixeerd op macht, status, prestige, geld, meerderwaardigheid en roem. Hun charmeoffensief op weg naar macht is in wezen geveinsd en dient uitsluitend om meer invloed te verkrijgen.
Mensen die ze ontmoeten, beschouwen ze als pionnen in hun streven naar succes. Ook jij als executive coach valt daaronder. Je voelt je misschien uitgebuit en gebruikt, maar narcisten vinden zichzelf erg bijzonder – regels zijn er voor anderen, niet voor hen, vinden ze. Ze menen recht te hebben op van alles en nog wat, en dat leidt tot woede-uitbarstingen wanneer ze niet krijgen wat ze willen. Ondertussen hebben ze een zwak gevoel van eigenwaarde, waardoor een bewuste en onbewuste machtsdynamiek ontstaat. Zo ontstaan vaak giftige relaties met collega’s en ondergeschikten.
Baas wil bewonderd worden
Met hun afhankelijkheid lokken narcistische executives bepaalde reacties uit bij de mensen om hen heen. Als coach zul je constateren dat mensen met een narcistische baas snel beseffen dat die bewonderd en op zijn wenken bediend wil worden. Dat is een emotionele drug voor zulke bazen. Ze functioneren niet goed zònder. Ze willen dat anderen alles goed vinden wat ze doen. Ze willen persé in de schijnwerpers staan. Het risico van zo’n interactie is dat men elkaar naar de mond gaat praten; dat men alleen hoort en ziet wat men wil horen en zien.
Als executive coach moet je beseffen dat autoriteit de onbevangenheid in de weg zit. Narcistische leiders zijn omringd door jaknikkers die snel leren dat je een woede-uitbarsting over jezelf afroept als je tegen de leider in gaat. Narcisten zien in elk meningsverschil een persoonlijke aanval. Je kunt hun uitbarstingen zien als terugval naar eerdere gevoelens van hulpeloosheid en vernedering die zijn omgeslagen in blinde woede. Zo herhalen ze het gedrag uit hun jeugd voortdurend. Het verschil is dat ze nu veel macht hebben in de organisatie, en dat de impact desastreus kan zijn.
Bron: Kets de Vries over executive coaching
Door: Manfred Kets de Vries
