Wat gebeurt er als een organisatie leert luisteren naar zichzelf? Wanneer leiders en begeleiders het geheel in beeld krijgen, verdwijnt veel onnodig gedoe. Systeembewustzijn brengt rust, helderheid en richting, precies wat een levend systeem nodig heeft om te ademen.
Er is onrust in mij
Sommige mensen trekken zich terug, vermoeid van steeds dezelfde gesprekken.
Anderen schieten naar voren, nemen te veel op hun schouders, gaan harder praten om gehoord te worden.
Er zijn mensen die problemen proberen op te lossen die niet van hen zijn, en mensen die wachten tot iemand anders het doet.
Ik, de organisatie, het geheel, raak uit balans.
Er is geen kwaad opzet, alleen onbewustheid.
Iedereen doet zijn best, maar het weefsel van samenhang verzwakt.
Wat er ontbreekt, is zicht op mij: op het grotere geheel waarin iedereen een plek heeft. Zodra dat bewustzijn groeit, kom ik weer tot rust.
Dan kan energie weer stromen, verantwoordelijkheid landen waar ze hoort, en ontstaat helderheid zonder strijd.
Systeembewustzijn begint daar: bij het besef dat een organisatie leeft en dat het geheel lijdt als dat wordt vergeten.
Leiders en begeleiders: luisteren naar wat het systeem zegt
Systeembewustzijn vraagt iets van iedereen die invloed heeft op de beweging van het systeem, leiders én begeleiders. De leider beweegt van binnenuit, midden in de dagelijkse realiteit van besluiten, spanningen en verwachtingen. De begeleider kijkt van buitenaf, helpt zichtbaar maken wat zich herhaalt en betekenis geven aan wat het systeem probeert te tonen. Beiden dienen hetzelfde doel: het geheel gezond maken.
Een leider die leert kijken zoals een begeleider, ontwikkelt rust, overzicht en dieper inzicht. Een begeleider die de druk van leiderschap begrijpt, blijft met beide voeten in de werkelijkheid staan. Samen brengen ze bewustzijn waar onbewustheid regeerde en dat is vaak al genoeg om beweging te brengen.
Het geheel in beeld krijgen
Systeembewustzijn betekent dat je leert kijken naar de organisatie als een levend systeem, in plaats van als een verzameling individuen en afdelingen. Een systeem heeft zijn eigen dynamiek. Spanningen, stiltes of conflicten zijn geen toevalligheden, maar signalen van het geheel dat probeert te herstellen.
Wanneer leiders en begeleiders leren luisteren naar die signalen, verandert hun blik. Ze stoppen met het ‘repareren’ van gedrag en gaan onderzoeken wat eronder speelt. Vaak blijkt dat gedrag niet het probleem is, maar de boodschap. Een medewerker die zich terugtrekt, draagt soms een oud verdriet dat niet erkend is. Een team dat in kringetjes blijft draaien, kan verstrikt zijn in een onuitgesproken loyaliteit. Een afdeling die overpresteert, compenseert misschien een ander deel dat structureel wordt genegeerd.
Het systeem spreekt voortdurend. Alleen moeten we leren luisteren.
Teams die zich afstemmen op het geheel
Niet alleen leiders kunnen systeemgevoelig worden, ook teams kunnen leren luisteren naar wat het geheel vraagt. Een team dat de eigen patronen herkent, merkt wanneer er spanning komt op het geheel: als gesprekken steeds om hetzelfde gaan, of als één iemand structureel de spanning draagt. Wanneer een team leert afstemmen op het grotere geheel, op de bedoeling van de organisatie, verdwijnt veel onnodig gedoe.
In zo’n team worden keuzes niet alleen gemaakt vanuit ‘wat wij willen’, maar ook vanuit ‘wat het geheel nodig heeft’. Dat brengt focus, verantwoordelijkheid en onderlinge rust. De energie verschuift van irritatie naar co-creatie. Een systeembewust team werkt niet harder, maar wijzer. Het is afgestemd op de natuurlijke beweging van het systeem waar het deel van uitmaakt.
Luisteren naar de taal van het systeem
Of je nu leider, begeleider of teamlid bent, systeembewustzijn vraagt dat je leert luisteren. Niet alleen naar woorden, maar naar patronen. Wie telkens de verantwoordelijkheid pakt, wie zich terugtrekt, wie zwijgt. Waar spanning ontstaat zodra iets wordt uitgesproken.
Dat zijn de plekken waar het systeem iets wil laten zien. Als je daar met aandacht naar kijkt, zonder schuld of oordeel, komt er beweging.
Een systeembewuste leider of begeleider zegt niet: “Wie doet hier iets verkeerd?”,
maar: “Wat probeert dit geheel te herstellen?” Die vraag opent ruimte, haalt de lading van het probleem en brengt helderheid.
Het vraagt moed om zo te kijken. Je laat controle los en vertrouwt op wat zich laat zien. Systeembewust leiderschap is geen methode, maar een manier van aanwezig zijn. Met een open en nieuwsgierige houding.
Het deel in relatie tot het geheel
Veel verwarring in organisaties ontstaat doordat mensen zich te klein of juist te groot maken in verhouding tot het geheel. Wie te veel verantwoordelijkheid draagt, raakt uitgeput. Wie te weinig neemt, verliest betekenis. Wanneer iedereen zich bewust is van zijn plek, kan er balans komen.
Medewerkers die zicht krijgen op het geheel, begrijpen beter hoe hun handelen bijdraagt aan de bredere beweging van de organisatie. Ze zien de onderlinge afhankelijkheid, de plek van hun team, de geschiedenis die doorwerkt. Dat bewustzijn scheelt eindeloos veel gedoe.
Conflicten worden rustiger, omdat mensen niet meer vechten om gelijk, maar nieuwsgierig worden naar wat het geheel probeert te zeggen. De energie keert terug naar samenwerking in plaats van strijd.
Het geheel in beweging
Een organisatie die als geheel wordt gezien, vindt haar natuurlijke ordening terug.
Taken vallen op hun plek, verantwoordelijkheden worden duidelijk, relaties herstellen zich. Mensen voelen zich weer onderdeel van iets dat groter is dan henzelf en juist daardoor ontstaat ruimte voor ieders eigenheid.
Vrij leiderschap betekent dan: handelen in verbondenheid met het geheel.
Je kijkt niet meer alleen vanuit jouw rol, maar vanuit het besef dat elke beslissing effect heeft op het grotere systeem. Je leidt niet over mensen, maar met hen, in lijn met de richting die het geheel zelf aangeeft.
Dat is waar het gezond wordt. Niet omdat iedereen het eens is, maar omdat er stroming is. Energie die niet langer weglekt in misverstanden of overbelasting, maar zich richt op wat er werkelijk toe doet.
Tot slot
Wanneer een organisatie zichzelf leert zien, ontspant ze. De ruis verdwijnt, de samenhang keert terug. Er is weer ruimte om te werken, te leren, te creëren.
Systeembewustzijn vraagt geen nieuwe structuur of methode, maar een andere manier van kijken: zien dat het geheel leeft, en dat ieder mens en elk team daar deel van uitmaakt. Vanuit die blik wordt leiderschap vanzelf vrijer, eerlijker en effectiever.
Want het geheel, als je goed luistert, weet vaak allang de weg.
Bron: Vrij zijn in je werk
Door: Nienke de Vries
