Zolang er mensen zijn, zullen er grappen, list, bedrog en leugentjes om bestwil in de wereld zijn. Iedereen maakt weleens gebruik van trickstertactieken. Je cv een beetje pimpen, niet alles vertellen, iemand op het verkeerde been zetten. De context en de intenties bepalen voor een groot deel hoe we het trickstergedrag duiden, als goed of slecht of er een beetje tussenin. Het is ontzettend lastig om een debat op inhoud te winnen van mensen die meester zijn in trickstertactieken. Het gaat dan namelijk niet om de inhoud, maar om wie het beste met de inhoud kan spelen. De media brengen het allemaal zo spannend mogelijk in beeld. Het publiek roept ‘oh’ en ‘ah’ en valt voor het zogenaamde mediagenieke charisma van de beste woordkunstenaar.
Omdat ik behoefte had aan een manier om beter mijn eigen oordeel te kunnen vellen, maakte ik een overzicht van een scala aan tricksterstreken. Ik noem het een Tricky Spectrum en het is een geleidelijke schaal van gedrag, die loopt van heel onschuldig naar zeer bewust en uitgekookt immoreel gedrag. De beoordeling waar iemand zich bevindt op dit spectrum is ontzettend afhankelijk van context en intentie. Ook zegt die indeling veel over mijn morele kompas. Het spectrum biedt een kader om het gesprek aan te gaan, om het te hebben over het verschil tussen verleid en belazerd worden.
Moreel, immoreel en amoreel
Aan de linkerkant van het spectrum starten we met moreel oké gedrag. De moraalfilosoof Paul van Tongeren legt in het boek Het klopt wel maar het deugt niet (2016) van journalist Stevo Akker- man heel mooi uit wat moraliteit precies inhoudt. Een moraal is het geheel van ideeën dat jouw denken over het leven richting geeft. Dat kan een christelijke moraal zijn, maar ook een fascistische, humanistische of progressieve moraal. Het woord ‘moraal’ is in zichzelf een neutrale term en zegt niets over goed of fout.
Amoreel staat buiten de moraal, het is als een vlinder die van het een naar het ander fladdert, zonder daar een gedachte over te hebben. De mythologische trickster is amoreel, maar mensen handelen eigenlijk altijd vanuit een moreel kader, behalve bij sommige persoonlijkheidsstoornissen. Immoreel handelen betekent dat je ingaat tegen de moraal van een bepaalde groep op een bepaald moment. Wat immoreel is in de ogen van een humanist, kan mogelijk juist moreel goed zijn in de ogen van een fascist. In lastige discussies proberen mensen zich nogal eens te onttrekken aan de tweedeling tussen moreel en immoreel, door een amorele positie te kiezen en dingen te zeggen als ‘dat het nu even niet gaat om wat goed of slecht is, maar dat we moeten zoeken naar een oplossing’.
Dat kan natuurlijk helemaal niet, omdat elke oplossing altijd een morele waarde vertegenwoordigt, maar het is wel een slimme trickstertactiek. Een appèl doen op het morele, kan volgens Van Tongeren niet zonder open te zijn over je afwegingen, inclusief twijfels en aarzelingen. Helemaal open en oprecht zijn is ontzettend lastig, waardoor er altijd spanning zal zijn tussen een ideaal en de werkelijkheid.
Het Tricky Spectrum: verleider, charlatan, schoft
Ik heb het menselijke trickstergedrag in drie categorieën ingedeeld: de verleider, de charlatan en de schoft. Laten we beginnen bij de verleider. Hier plaats ik het onhandige en soms grappige trickstergedrag. Het gedrag helemaal links op het spectrum en dicht tegen handelen vanuit een moraal aan, noem ik onschuldig. Denk aan met een wat onschuldige opmerking of grap de boel opschudden. Of wanneer je vanuit onwetendheid per ongeluk grenzen overtreedt of afspraken oprecht bent vergeten, wat je eigenlijk ook wel goed uitkomt. Wanneer we iets naar rechts schuiven op het spectrum wordt het brutaler. Je vertelt over wat je hebt meegemaakt met lekker veel overdrijven, je poetst je cv iets op, zaait verwarring door heel veel vragen te stellen, je maakt per ongeluk-expres bepaalde opmerkingen, of sjoemelt een beetje met afspraken.
Je liegt niet echt over dingen, maar gaat gewoon een beetje losjes met de waarheid om. ‘Leugentjes om bestwil’, zou mijn oma zeggen. Soms ontloop je je verantwoordelijkheden met een smoesje en laat je wat dingen liggen zonder het te melden. Je leidt anderen af. Mensen noemen je brutaal, maar zelf zal je dat mogelijk helemaal niet zo voelen.
Dan gaan we door naar de charlatan en komen we bij gedrag dat ik gewiekst heb genoemd. Het is niet echt volledig immoreel, maar het gaat allemaal niet meer helemaal per ongeluk. Trickstergedrag wordt nu meer en bewuster ingezet voor eigen gewin. Door fouten die je hebt gemaakt te ontkennen, informatie in je eigen voordeel te verdraaien of achter te houden, door te spelen met taal en gemaakte fouten en verantwoordelijkheden gewoon te ontkennen.
Heel gewiekst verhul je jouw werkelijke motieven, maak je selectief gebruik van informatie, speel je met verborgen agenda’s en halve waarheden. Je kunt met gemak in een zogenaamde amorele positie stappen door te zeggen dat het nu even niet gaat over goed en fout, maar over de oplossing. Je benut dubbele betekenissen, buit dubbelzinnigheden in afspraken uit en zaait verwarring door de context waarin je iets hebt gezegd te veranderen. Je verleidt anderen met wat ze graag willen horen, praat mensen naar de mond en gooit je charmes in de strijd.
De trickstercharlatan
Nog iets verder op het spectrum wordt het gedrag sluwer. De trickstercharlatan is nu de onschuld wel voorbij. Het is gehaaid gedrag waarbij je glashard liegt, de waarheid vervalst, anderen vals beschuldigt om je eigen fouten te verdoezelen en leemtes in de wet gebruikt voor je eigen belang. Je verspreidt bewust onware geruchten, alternatieve feiten, desinformatie, bullshit en andere onzin. Om anderen in de war te brengen of door zelf tegenstrijdig gedrag te vertonen om meerdere belangen tegelijk te kunnen dienen. Je deinst er niet voor terug om de zwaktes van anderen uit te buiten of niet helemaal eerlijk te zijn over wie je bent en wat je belangen zijn. Je geniet van psychologische spelletjes, schuldgevoelens opwekken en anderen aanzetten tot jaloezie. Een heel sluwe tactiek is ook om te spelen met nep-altruïsme, waarbij je je hulpvaardig opstelt om het vertrouwen te winnen en vervolgens toe te slaan voor eigen gewin.
Trickstercharlatans zijn ontzettend goed in trickstertactieken, maar ze doen strikt genomen niets strafbaars. Het blijft
binnen de wet, dus het mag. Een trickstercharlatan heeft soms wel en soms geen kwaad in de zin. Hij bespeelt de ander, en of je het gedrag positief of negatief duidt, hangt af van jouw eigen agenda.
Tricksterschoften
Anders wordt het bij wat ik de tricksterschoften noem. Hier benut je de trickstertactieken bewust en met valse of kwaadaardige intenties. Bij vals gedrag ben je roekeloos en neem je bewust risicovolle beslissingen die ten koste gaan van anderen. Denk aan belastingontduiking en frauduleuze praktijken. Je gebruikt intimidatie, je bedreigt, scheldt en beledigt. Je vervalst informatie, verspreidt grove leugens en ‘alternatieve feiten’, en geniet van psychologische oorlogsvoering. Je laat anderen twijfelen aan hun geheugen en waarnemingsvermogen door hen te gaslighten. Je chanteert anderen met geheime of privé-informatie. Je deinst niet terug voor sociale manipulatie, waarbij je mensen isoleert en buitensluit om je eigen positie te verstevigen.
Wanneer het gedrag nog een stap verder schuift richting immoreel gedrag, noem ik het crimineel. Je maak eigendommen kapot en berokkent anderen bewust emotionele of financiële schade. Je maakt gebruik van identiteitsdiefstal en doet je voor als een ander. Je houdt bewust informatie achter die mensenlevens kan schaden. Je maakt gebruik van geweld en roept anderen op dit ook te doen. Je handelen bedreigt levens, je discrimineert en doet groepen mensen structureel kwaad. Kwaadaardige criminele tricksters herken je aan het feit dat zij zaken verzinnen om mensen en instellingen te beschadigen.
Kom naar het Event Navigating Tricky Times
To mark the release of the English edition of Tricky Times, we invite you to a unique public lecture where Jitske Kramer brings the insights of her book to life, a rare occasion, as she usually speaks only in in-company settings.
Beluister de podcast: Tricky tijden met Jitske Kramer
Bron: Tricky Tijden
Door: Jitske Kramer
