Beste Leike
Helemaal niks kunnen we als mens alleen.
Hoe moet je zonder anderen geboren worden? Opgevoed? Om over onderwijs nog maar te zwijgen; op wiens kennis zou je de jouwe moeten doorbouwen? Het tocht van de open deuren als je je een leven zonder anderen voorstelt. In Robinson Crusoe zit de hoofdpersoon alleen op een eiland, maar hij heeft Vrijdag nodig om daar nog een beetje betekenisvol te kunnen leven. De vondeling Kaspar Hauser groeide op zonder andere mensen en werd een curiositeit en voorwerp van onderzoek en speculatie. Helemaal alleen-zijn is verschrikkelijk.
Individu op voetstuk
Toch leven we in een tijd waarin het individu op een enorm voetstuk wordt gezet, hoogtevreeswekkend noemden we dat voetstuk al in Onmacht. We associëren individualisme met vrijheid, met eindeloos kunnen kiezen, met autonomie, met zelfstandigheid en onafhankelijkheid. Zelfredzaam zoals de neoliberalen het graag noemen. Allemaal heel erg fijne begrippen. Op het eerste gezicht.
Want op het tweede gezicht weten we dat we helemaal niet vrij kunnen zijn zonder anderen, dat autonomie niet gaat over volledig losstaan, maar altijd alleen bestaat in gebondenheid. Dat we helemaal niet volledig onafhankelijk kunnen zijn, of sterker nog, dat volledige onafhankelijkheid pure eenzaamheid betekent. Er is helemaal geen zelfredzaamheid zonder de ander. We kunnen niet zonder elkaar.
In jouw vorige brief memoreerde je de moeder die tussen wal en schip van onze instituties terechtkwam. Meer dan honderd hulpverleners deden net steeds onvoldoende, met als argument dat die moeder zelfredzaam moest worden. Je ziet hier de doorgeschoten ideologie van de individualisering. Wat een eenzaamheid!
Zelfredzaamheid zonder anderen bestaat niet
Zelfredzaamheid zonder anderen bestaat niet. Het wordt dan ieder voor zich, in een wereld die er vooral is voor de sterken. Het wordt dan eigen schuld van hen die het niet lukt om zelfredzaam te zijn. En wij kunnen ons hullen in onverschilligheid: niet ons probleem.
In Wederopbouw, dat per half juni in de boekhandel ligt, zoeken we naar het herstel van organiseerfundamenten die de laatste jaren in verval zijn geraakt. Een daarvan is de kracht van de gemeenschap, de waarde van solidariteit en de rol van gezamenlijkheid. Als tegenkracht tegen te ver doorschoten individualisering.
Interdependentie
We moeten weer leren te denken over de noodzaak van afhankelijkheden; denken in termen van (om het sjiek te zeggen) interdependentie. We moeten leren die afhankelijkheden te doseren in de wetenschap dat een teveel ons weliswaar benauwt, maar dat we niet zonder kunnen. We kunnen als individu niet zonder elkaar leven, en zonder afhankelijkheden zou de samenleving niet eens bestaan.
Over mensen en groepen wordt wel gezegd dat iedereen wel tot een groep wil horen, en zodra dat lukt, zich binnen die groep ook weer wil onderscheiden van de anderen. Het is precies die dubbelzinnigheid die we moeten snappen in het opbouwen van meer gemeenschap, van betere samenwerking en van verbinden van wat versplinterd is. Vertrouwen is de moed je afhankelijk te maken van anderen. We moeten de moed hebben ons gedrag te ontindividualiseren en ons denken te ontpsychologiseren.
Het zal niet makkelijk zijn ons denken zo te herprogrammeren, maar we kunnen het als we Hannah Arendt mogen geloven; we hebben altijd een vermogen opnieuw te beginnen.
Groet, Jaap
Veranderkundigen Leike van Oss en Jaap van ’t Hek schreven samen veel boeken over verandermanagement en veranderkunde, zoals Onmacht,en Onderweg . Daarnaast schrijven ze elkaar brieven. Hun nieuwste boek heet Wederopbouw.
