Er is in de literatuur traditioneel veel aandacht voor persoonlijkheidskenmerken van leiders. Dat geldt voor de romantische kant, maar zeker ook voor de duistere kanten van leiders. Het idee van de ‘goddelijke leiders’ gaat eeuwen terug tot in de geschiedenis van het oude Griekenland en de tijd van het Romeinse Rijk. In de periode 1920-1950 is er door de opkomst van psychologisch onderzoek veel belangstelling voor de persoonlijkheidskenmerken van leiders en voor de vraag welke kenmerken hen tot succesvolle leiders maakt. In de periode van en direct na de Tweede Wereldoorlog komen de duistere kanten van leiderschap in de publieke en wetenschappelijke belangstelling te staan.
De gedachte van persoonlijk leiderschap gaat uit van een al lang bestaande visie op leiderschap, namelijk dat de persoonlijkheid van een mens bepalend is voor diens gedrag. Veel trainingsbureaus gaan uit van deze visie. Als een persoon met ‘donkere’ persoonlijkheidskenmerken in een invloedrijke positie komt, kunnen die kenmerken sterker worden aangesproken (Brunell et al., 2008). Meestal denken we hier aan topmensen die met schandalen in het nieuws komen, maar het geldt op alle niveaus in organisaties. Overal waar mensen in de positie zijn macht uit te oefenen over anderen kan dit een destructieve uitwerking hebben.
Duistere drie-eenheid
De studie naar de werking van dark personalities, duistere karakters, richt zich op de ‘duistere drie-eenheid’ (dark triad):
- narcisme
- machtsmisbruik (machiavellisme)
- psychopathie.
Alle drie typen scoren hoog op een gebrek aan empathie, gerichtheid op eigenbelang en het nastreven van hun doelen ten koste van anderen (Paulhus & Williams, 2002). Deze personen tonen een kwaadwillend karakter met gedragspatronen gericht op er zelf beter van worden, emotioneel koud en onverschillig, dubbelhartig en agressief (Paulhus, 2014). Het onderzoek spreekt eerder over persoonlijkheidskenmerken van individuen die we aantreffen in de maatschappij en dus in organisaties dan over persoonlijkheidsstoornissen die klinische behandeling vereisen.
Narcisme
Narcisme kan worden gekarakteriseerd met kenmerken als zelfingenomen, zelfuitvergroting, ijdelheid, arrogant, overheersend en manipulatief in persoonlijke interactie. Narcisten zijn geobsedeerd door hoe bijzonder en belangrijk ze zijn en door fantasieën van macht, schoonheid en bewonderd worden (Nevicka et.al, 2018a, 2018b). Ze hebben weinig last van empathie, schaamte, of schuldgevoel en ze zien zichzelf als buitengewoon, uniek en ver uitstijgend boven anderen in vergelijkbare posities. Ze zijn, kortom, grandioos en de organisatie mag blij zijn dat zij zich voor deze organisatie willen inzetten (Grijalva et al., 2015).
Mensen met narcistische persoonlijkheidskenmerken streven ernaar invloedrijke leidersposities te bemachtigen. Ze scoren bovengemiddeld in persoonlijkheidstesten en leiderschapsassessments en kunnen zich duidelijk profileren en zichzelf goed verkopen. Daarom is het lastig narcistische kenmerken van een nieuwe leider vroegtijdig te onderkennen. Bij binnenkomst lijkt de leidinggevende precies degene die nu hard nodig is op die positie. Die euforie slaat geleidelijk om in negatieve ervaringen. De inspirerende leider, collega, blijkt onbetrouwbaar, dwangmatig controlerend en niet geïnteresseerd in wat anderen doen. Dit leidt tot negatieve emoties bij degenen aan wie ze leidinggeven, tot weerstand en tegenwerking.
- Narcistische leiders op het niveau van directeur/bestuurder of CEO slagen erin voor zichzelf hogere beloningen of bonussen te regelen, terwijl de prestaties van de organisatie fluctueren door hun onvoorspelbare gedrag.
- Narcistische directeuren/bestuurders zoeken bovendien voortdurend bijval in hun omgeving en zijn prominent aanwezig in de media. Zo creëren ze hun eigen wereld en nemen ze onverantwoorde risico’s.
- Narcistische leiders zijn door hun gebrek aan zelfreflectie ook kwetsbaar. Ze zien niet aankomen dat ze falen en moeten dan halsoverkop de organisatie verlaten. Narcisten in managementposities blijven nooit lang in functie maar slagen er wel in zich aan een andere organisatie ‘te verkopen’.
Machiavellisme
Machiavellisme of machtsmisbruik wordt gedefinieerd als gedrag gericht op het manipuleren van anderen uit eigenbelang, om er zelf beter van te worden. Het gedrag is berekenend, met een cynisch gebrek aan moreel besef, focus op eigen belang, de neiging anderen te wantrouwen en de bereidheid deel te nemen aan manipulatie om de eigen doelen te behalen (Wisse & Sleebos, 2016).
De vraag is hoe je mensen met deze persoonskenmerken al bij werving en selectie zou kunnen herkennen. Uit onderzoek blijkt dat zij de waarheid geweld aan doen en zelfs liegen om de begeerde functie te krijgen (Lopes & Fletcher, 2004).
Leiders met deze persoonskenmerken hebben een schadelijke invloed op het welbevinden en de houding van medewerkers. Uit onderzoek blijkt dat de medewerkerstevredenheid en het vertrouwen in de organisatie afnemen en dat vanwege de constante druk emotionele uitputting optreedt. Dit leidt tot ontwijkgedrag en tegenwerking, zoals bewust minder presteren. Medewerkers zijn onderling minder behulpzaam, houden informatie achter en vertonen spelgedrag. De zwakkeren lijden hieronder, omdat er meer wordt gepest op de werkvloer: bijvoorbeeld door naar elkaar te wijzen of de ander de schuld te geven. Kortom, medewerkers passen hun gedrag aan de machiavellistische leider aan (Belschak, et al.,2018).
Psychopathische leiders
Psychopathische leiders handelen impulsief en onverantwoordelijk, missen een schuldgevoel en het vermogen tot zelfbeheersing en vertonen antisociaal gedrag. Het disfunctioneren van psychopaten manifesteert zich op twee terreinen:
- Gevoelloosheid: hardvochtig, gebrek aan betrokkenheid, ontbreken van angst en schuldgevoel.
- Afwijkend gedrag en ontbreken van zelfbeheersing: impulsief handelen en schadelijk gedrag.
Daarnaast wordt ook gewezen op een neiging tot crimineel en gemeen gedrag, alsmede een ongeregelde leefstijl. De psychopaat bedriegt zelfs als het risico groot is te worden betrapt en gesanctioneerd. Psychopathisch leiders zijn weinig betrokken bij hun medewerkers, zij scoren hoog op bewust laissez-faireleiderschap, afgewisseld met onvoorspelbaar autoritair gedrag. Het gedrag van psychopaten heeft schadelijke effecten op mensen en het functioneren van de organisatie.
Beluister de podcast met Joost Kampen over destructief leiderschap
Tegelijkertijd kan een dergelijke leider naar buiten toe heel succesvol overkomen. Denk hier aan voorbeelden uit de financiële wereld (Scholten, 2018), waar topmensen hun kennis van nietinteger handelen goed kunnen maskeren. Als schandalen naar buiten komen, blijkt dat het destructieve gedrag van leiders al geruime tijd speelt en ook door het economisch systeem en de perverse financiële prikkels wordt gestimuleerd.
Voor alle drie vormen van de ‘duistere drie-eenheid’ geldt dat een zorgvuldige screening bij het eerste contact in een sollicitatie- en selectieproces het belangrijkste moment is om in te grijpen. Want eenmaal binnen zijn alle drie de typen leiders bedreven in het maskeren van hun ware aard.
Bron: Destructief leiderschap
Door: Joost Kampen
