Wat verwachten de meeste mensen van elkaar in een land als Nederland, in een democratische rechtstaat in West-Europa? Een eeuw geleden heette dat nog verplichtingen. In de ethiek van de eerste helft van de twintigste eeuw werd de vraag gesteld: ‘Wat zijn de morele verplichtingen die we vanzelfsprekend hebben?’
Dat leidde tot een lijst van zeven ‘moral obligations’ in een zekere volgorde van zwaarte. Die oorspronkelijke lijst van zeven verplichtingen is in deze eeuw in de ethiek uitgebreid. ‘Trouw zijn’ is gesplitst in ‘oprecht zijn’ en ‘beloften houden’. En er zijn twee toevoegingen: vrijheid vergroten en respect tonen. Tegelijk werden aan de morele verplichtingen morele emoties toegevoegd ‘als niet aan de verplichtingen wordt voldaan’.
Natuurlijk leidt dit tot een eenzijdig. lijstje: het gaat uitsluitend om ongenoegen, want er wordt niet aan voldaan. Morele emoties kunnen dus ook negatief zijn. Op deze wijze krijgen we al een eerste inventarisatie van morele emoties.
Tegenover de negatieve morele emoties kunnen we ook positieve emoties formuleren: compassie tegenover woede, sympathie tegenover afkeer, trots tegenover schaamte en voldoening tegenover teleurstelling. Zo komen ‘morele emoties’ in beeld. En wat verstaan we daar nu precies onder?
Morele emoties, gevoelens en verlangens
Morele emoties geven ons een onmiddellijk vermoeden van wat er moreel op het spel staat. Ze maken aan onszelf en aan anderen duidelijk welke morele waarden we hoog houden. Ze zijn direct verbonden met gevoelens en verlangens en we kunnen ze daarom het best beschrijven in de bredere context van een moreel-emotionele ervaring. Dat is een proces van drie fasen, als morele specificatie van de ervaring.
- Geraakt worden
Ik neem een ontwikkeling waar die mijn morele waarden en normen raakt. Die ontwikkeling gaat over mijn relatie met anderen of de relatie met mijzelf. Dat levert morele emoties op in de vorm van lichamelijke reacties die ik als positief of negatief ervaar en die vaak samengaan met herinneringen in de vorm van beelden. - Gevoelens en verlangens
Door associaties komen direct morele gevoelens in het spel. Ik geef aan sommige emoties taal en geschiedenis, die krijgen een extra lading. Op de achtergrond speelt ook een moreel verlangen mee: ik wil een zekere morele status hebben onder significante anderen die onderdeel zijn van het plan voor mijn levensloop. - Context en uiting
Informatie over de verandering en over de context combineer ik met mijn verlangens om te bepalen of en hoe ik mijn morele emotie uit.
De waarde van morele emoties is dat ze ons de relevante kenmerken van een situatie laten zien die via een rationele benadering onzichtbaar waren gebleven. We handelen echter zelden spontaan op basis van morele emoties. We sturen ze bij: direct door morele gevoelens (taal en geschiedenis) en indirect door morele verlangens (ambities en levensplan).
Door: Rob van Es
Bron: Emotionele integriteit
