‘Gevestigde orde onderschat de kracht van IT’

Volgens futuroloog Wim de Ridder moeten beleidsmakers de toekomst nodig omarmen. Anders verspelen we de kans op nieuwe welvaart. Een dubbelinterview met de futuroloog en zijn zoon, bedrijfseconoom Willem Peter de Ridder.

Wim de Ridder is net zeventig geworden. Hij geldt als de grondlegger van de academische futurologie in Nederland en bekleedde lange tijd de leerstoel Toekomstonderzoek aan de Universiteit Twente. Tegenwoordig – still going strong – richt hij zich met zijn bureau Futures Studies vooral op langetermijnverkenning en strategische advisering. Zijn onlangs verschenen boek Metamorfose, over de nieuwe welvaart die voor het grijpen ligt als we de digitalisering omarmen, is het sluitstuk van een trilogie die hij opende met De strategische revolutie (2012) en die hij vervolgde met De ontdekking van de toekomst (2014). Willem Peter de Ridder is zesenveertig. Gepromoveerd bedrijfseconoom, gespecialiseerd in de organisatorische vertaling en inbedding van nieuwe technologie. Hij heeft net zijn baan opgezegd bij het Corporate Center van Aegon om verder te gaan in het bureau van zijn vader. Eerder dit jaar publiceerde hij Digital by default, over de rol van het strategisch management in de digitale transformatie.

Metamorfose of transformatie?

Eerste vraag aan vader en zoon samen, om de overeenkomsten en de verschillen tussen de twee helder te krijgen: vader Wim heeft het over een ‘metamorfose’, zoon Willem Peter over een ’transformatie’. Gaat achter dat verschil in woordkeus nog een interessant verschil van inzicht schuil? ‘Nee hoor,’ lacht Wim. ‘Ik vond “transformatie” niet uitgesproken genoeg als vlag voor mijn verhaal. De managers waar Willem Peter voor schrijft, die luisteren daar nog wel naar. Maar mijn boek is een wake up call voor beleidsmakers, en daar had ik een term voor nodig die wat krachtiger was. Vandaar.’ Vader en zoon De Ridder hebben het dus over hetzelfde: de ongekende ontwikkelingen die we de afgelopen decennia hebben gezien in de digitale technologie, en de gevolgen daarvan voor onze organisaties en voor onze samenleving. Hun verhalen daarover zijn complementair aan elkaar, waarbij Willem Peter focust op het niveau van de onderneming en Wim juist het hele spectrum van economie en samenleving wil bestrijken.

Micro en macro

Op dat microniveau kiest Willem Peter dan wel weer voor een allesomvattende benadering. In Digital by default laat hij zien waar we op moeten letten bij het digitaliseren van producten en productieprocessen. Welke opties we hebben als onze distributie via platforms verloopt en als de machtsverhoudingen in de waardeketen omslaan. En uiteindelijk: hoe we onze organisaties zo kunnen inrichten dat ze innovatief zijn, snel kunnen inspelen op veranderende omstandigheden, en soepel samenwerken met externe partijen. ‘In die context is digitalisering meer een strategisch managementprobleem dan een technologische uitdaging,’ stelt Willem Peter. ‘Je moet als bedrijf opnieuw uitvinden waar je voor staat, en een digitaal businessmodel ontwerpen. Dat leidt onvermijdelijk tot ingrijpende veranderingen die je weloverwogen moet implementeren.’ Met evenveel gemak als zoon Willem Peter op het niveau van de onderneming, beweegt vader Wim zich op het macroniveau van economie en samenleving. ‘Tegenwoordig heeft iedereen de meest geavanceerde technologie onder handbereik. Wat er alleen al in smartphones zit, is ongekend. Zelfrijdende auto’s gaan ervoor zorgen dat we minder verkeersongelukken maken. Met zelfgeproduceerde elektriciteit zorgen we voor een beter milieu. Met gratis apps monitoren we onze gezondheid. Binnenkort gaan we ook digitaal op zoek naar meer en beter werk, en gaan we veel bewuster consumeren.’ Die technologische revolutie heeft de potentie om de wereld waarin we leven radicaal te veranderen, een metamorfose te laten ondergaan. Dat inzicht is wat Wim noemt ‘de robuuste uitkomst’ van twintig jaar toekomstonderzoek. Maar hoe nu verder? ‘We stevenen af op een maatschappij met participatie als hoeksteen. Hiervoor zijn ingrijpende aanpassingen nodig in de essentiële publieke functies. Het gaat om het dichter bij elkaar brengen van arbeid die in overvloed beschikbaar is, kapitaal dat nu niet of nauwelijks rendeert en kennis die in onmetelijke hoeveelheden aanwezig is. Allemaal met als doel nieuwe welvaart te scheppen.’

Een arbeidsmarkt op basis van crowdsourcing

Aan de keukentafel bij Wim in Oegstgeest nemen we met name de arbeidsmarkt nader onder de loep. Wat is daar aan de hand? ‘Het CBS heeft berekend dat twee miljoen mensen op zoek zijn naar betaald werk, terwijl er maar honderdvijfigduizend vacatures zijn. Dat komt doordat bedrijven de digitalisering gebruiken om het bestaande werk efficiënter te doen. Maar er moet juist nieuw werk komen, een nieuwe economie, een nieuwe samenleving.’ ‘De arbeidsmarkt is veranderd van een vraagmarkt naar een aanbodmarkt,’ stelt Wim. ‘In plaats van Wij hebben een vacature, kom naar ons toe is het nu Wij hebben mensen over die zelf naar werk moeten zoeken. Als er geen banen zijn gaan mensen zelf werk creëren, samen met anderen die in dezelfde richting denken en werken. Nieuwe producten en diensten maken, op basis van de nieuwe technologie.’ Dat klinkt wel heel optimistisch. Terwijl Wim droomt van een gedemocratiseerde arbeidsmarkt, twittert het UWV dat mensen met een uitkering best vrijwilligerswerk mogen doen als ze van tevoren maar even netjes vertellen wat ze willen gaan doen en daar beleefd toestemming voor vragen. In het licht van die zucht naar controle en beheersing lijkt een toekomst waarin iedereen met zijn eigen technologie zijn eigen baan maakt wel heel ver weg. Hoe dichten we die kloof? ‘Ik zat al bij het UWV, bij de raad van bestuur. Ik zei: Jullie moeten accepteren dat die arbeidsmarkt gekanteld is, jullie moeten daarin mee, organiseer bijvoorbeeld eens hackatons om betaald werk te creëren. Dat is nu jullie taak, niet het beoordelen van aanvragen voor vrijwilligerswerk. Als jullie het niet doen, gaat iemand anders het wel doen. De gevestigde orde vindt het maar eng.’ ‘Zelfstandigen zonder personeel, zelfstandigen met personeel, start-ups, een Seats2Meet – dat ontwikkelt zich omdat de mogelijkheden er zijn. We leven in een tijd waarin mensen vertrouwen hebben in hun eigen kunnen en zich die vrijheid niet meer laten afnemen. De geest is uit de fles.’ Zoon Willem Peter kan dat vanuit zijn domein alleen maar beamen. ‘Steeds meer bedrijven realiseren zich ook dat de beste mensen helemaal niet bij hen werken maar dat er in hun wijde omgeving wel veel essentiële kennis beschikbaar is. Voor iedere kenniswerker die jij in dienst hebt, lopen er buiten nog zevenhonderd rond die exact hetzelfde kunnen. Waarom zou je die kracht niet mobiliseren, zodat je samen verder komt? Als je werkt op basis van crowdsouring krijg je een heel andere arbeidsmarkt dan we nu hebben.’

Talentmanagement als alternatief

Vader Wim vervolgt: ‘Wiebes en Asscher, de staatssecretaris van Financiën en de minister van Sociale Zaken, proberen nu het werken met ZZP’ers aan banden te leggen. Misschien weten ze wel beter, maar ze kunnen niet anders omdat de vakbeweging hen daartoe dwingt. Het adagium Echte banen voor echt werk is een stuip in de doodsstrijd van de oude orde. De werklozenindustrie is failliet: zeshonderdduizend mensen die twintig sollicitatiebrieven per week moeten sturen, dat leidt alleen maar tot een enorme frustratie.’ Wat is het alternatief? ‘Talentmanagement met behulp van kunstmatige intelligentie,’ zegt zoon Willem Peter. ‘Mensen bij elkaar zoeken die bij elkaar passen, zodat ze samen aan de slag kunnen. Zoals zelfstandige professionals dat nu al doen, in projecten, in netwerken.’ Conform de rolverdeling van vader en zoon De Ridder, aarzelt vader Wim niet die redenering nog wat verder door te voeren. In zijn vorige boek, De ontdekking van de toekomst, signaleerde hij al dat de gevestigde orde de autonome kracht van de informatietechnologie onderschat en dat zij denkt de economische en maatschappelijke gevolgen daarvan tegen te kunnen houden. Nu, met Metamorfose op tafel, aarzelt hij niet om de uiterste consequentie te schetsen, wat er gebeurt als beleidsmakers negeren wat het toekomstonderzoek uitwijst. ‘Als politici dit soort ontwikkelingen niet onder ogen willen zien, als ze de toekomst willen blijven tegenhouden, dan zal de volkswoede zich tegen hen keren. Dan gaat het in Nederland met Wilders net zoals in Amerika met Trump. Het zijn tekenen van politieke onmacht. De krachten die daarbij vrijkomen, hadden we ook kunnen inzetten voor de nieuwe welvaart, maar daar is het dan te laat voor. Het is maar een klein stapje van het een naar het ander.’

Participatie en leiderschap

De disruptie die inherent is aan de technologische ontwikkelingen is in theorie te managen, maar eenvoudig is dat niet. De ene De Ridder laat in Digital by default aan managers zien hoe ze met hun ondernemingen nieuwe businessmodellen kunnen bouwen op basis van digital en social. De andere houdt in Metamorfose beleidsmakers een spiegel voor: ‘We moeten robuuste doelstellingen kiezen die ruimte geven aan nieuwe spelers, aan nieuwe economische activiteiten.’ We eindigen natuurlijk niet in mineur. Zoals zoon Willem Peter zegt: ‘We moeten ons op de toekomst voorbereiden, dus zijn we allemaal op zoek. We moeten veel veranderen, want de ontwikkelingen die het gevolg zijn van de digitalisering passen niet binnen de bestaande maatschappelijke en economische ordening.’ Om die overgang te maken is leiderschap nodig, benadrukt vader Wim. ‘Welke vorm de toekomst aanneemt, weten we nog niet. Wat we wel weten, is dat de participatiesamenleving veel van mensen zal vragen. Van iedereen. De Nieuwe Economie is van ons allemaal, die mag niet beperkt blijven tot een klein deel van de samenleving. Wie zich traint om over de grenzen van de gevestigde orde heen te kijken, creëert welvaart voor zichzelf en voor de wereld waarin wij leven.’ Interview: Pierre Spaninks, Managementboek.nl Foto: Mirjam van der Linden