Beste Leike,
Herinner je je Chernobyl nog? Die ramp met die kerncentrale in de USSR die maakte dat we tijden geen spinazie en paddenstoelen konden eten vanwege de fall-out? En de wereldwijde bezorgdheid over de slachtoffers, de aantasting van de natuur en de mogelijke genetische effecten op volgende generaties?
Er is een waanzinnig knap gemaakte serie op HBO te zien, alsof je er zelf bij bent. Dramatisch, maar ook documentaire-achtig. En vol lessen over bestuur en management.
Een enorme dreun
Het begint als er een enorme dreun klinkt. In de controlroom rijst direct de vraag wat er aan de hand is. De chef daar weet zeker dat het een explosie van een waterketel moet zijn geweest. Dat is het enige dat kan ontploffen als de druk te groot wordt. Gaandeweg komen er mensen de controlroom inrennen die vertellen dat het de reactor zelf is. Hun gezichten zijn onnatuurlijk rood en een enkeling vertoont brandwonden.
Ondanks deze getuigenverslagen, houdt de chef vast aan zijn eigen analyse. Dat een reactorkern kan exploderen is theoretisch gewoon niet mogelijk. Bovendien, de enige meting van de straling was niet verontrustend hoog. Maar het feit dat de meting het maximum op de meter was, wordt daarbij genegeerd.
Daarna zie je het drama van het gesloten referentiekader zich ontvouwen. Medewerkers die twijfelen of tegenspreken worden aan de kant gezet of krijgen de taak dicht bij de reactor te zorgen dat de koeling op orde blijft, er was immers een waterketel ontploft. Het idee van in control zijn blijkt niet alleen een verlangen, maar ook een waan.
Patroon van ontkenning
Het patroon van ontkenning herhaalt zich als het lokale politbureau wordt geïnformeerd en – nog weer later – een hoog gezelschap onder leiding van Gorbatsjov. De theoretische verklaring wint het van het doen van onderzoek of van benutten van signalen van de werkvloer. De behoefte aan geruststelling en control is sterker dan de moed het ongemak op te zoeken.
Er komt pas verandering in de probleemanalyse als een wetenschapper aan tafel van de partijleiding wordt geroepen die specialist is op dit type kerncentrales. Hij krijgt wel instructies mee: “Denk erom, spreek alleen als je wat gevraagd wordt en geef alleen je mening over de techniek van de centrale, bemoei je niet met het beleid.”
Tijdens de vergadering wordt hem niets gevraagd, de conclusies waren immers al getrokken. Maar hij kan zich -als de vergadering gesloten wordt- niet inhouden en geeft opgewonden aan dat ze het verkeerd zien en dat er een grote ramp gaande is. Gorbatsjov is aanvankelijk geïrriteerd, maar luistert toch. Er wordt een hoge partijfunctionaris met de wetenschapper naar het gebied gestuurd om onderzoek te doen.
In en rond de centrale is inmiddels sprake van complete paniek, een overbelast ziekenhuis, autoriteiten die de weg kwijt zijn en burgers die nietsvermoedend naar het spectaculaire vuurwerk kijken.
Ideologie en theorie blokkeren het zicht
Ik vertel het zo uitgebreid omdat het verloop van de gebeurtenissen zo mooi laat zien hoe ideologie en theorie het zicht op wat er feitelijk gebeurt volledig kan blokkeren. Je hoort de partijbonzen bijna uitroepen “Don’t confuse me with facts”. De signalen die tegenspreken wat er in de (partij)boekjes staat worden genegeerd of ontkend.
Natuurlijk paste dit ook erg bij hoe de Sovjetunie functioneert. Maar laten we zelf ook niet in de valkuil trappen van overtuigingen die ons het zicht op de werkelijkheid ontnemen. Ook de Sovjets dachten dat ze superieur waren. Je zag het namelijk ook destijds bij het verhoor over de bankencrisis bij oud-voorzitter van de Amerikaanse bank Alan Greenspan. Hij was ervan overtuigd dat zo’n crisis onmogelijk was. Hij dacht dat hij het neo-liberalisme een neutrale en onfeilbare wetenschap was. Hij gaf toe feiten en geloof te hebben verward. En weet je nog recent de film ‘don’t look up’ waarin wetenschappers tevergeefs waarschuwen voor een naderende komeet? Dichter bij huis zien we hoe de ramp in Groningen zich zonder voeling met wat zich werkelijk afspeelde kon ontvouwen.
Wishful thinking
Als we onze ogen sluiten voor de ideologische kant van onze overtuigingen, of de theorie die we gebruiken, dan ligt ‘wishful thinking’ al snel op de loer. Dan merken we niet dat onze veronderstellingen niet meer zijn dan veronderstellingen. Dan vergeten we te kijken naar de praktijk of we ontkennen signalen uit die praktijk die onze overtuigingen weerspreken. Al is het maar omdat die praktijk ons laat zien dat we niet slim bezig zijn.
Ik ben dol op theorie en op idealen, Leike, maar wil je me beloven dat je me waarschuwt als ik ze ga verwarren met de werkelijkheid?
Groet, Jaap
Veranderkundigen Leike van Oss en Jaap van ’t Hek schreven samen veel boeken over verandermanagement en veranderkunde. Daarnaast schrijven ze elkaar brieven. Op hun website kun je een abonnement nemen op alle brieven >>>
