Niet alleen in de economie worden meer of minder expliciet verhalen verteld. En niet alleen wetenschappers wagen zich hier aan. Ook in de praktijk van besturen, organiseren en adviseren is dit overal terug te zien, als je er maar oog voor hebt.
Zonder verhalen is besturen onmogelijk
Besturen is onmogelijk zonder het vertellen van verhalen. Het is niet moeilijk om in te zien dat verhalen nodig zijn om ons mee te nemen in het idee dat de uitoefening van geweld uiteindelijk de vrede ten goede komt, of dat armoede ook de mensen die het treft zelf te verwijten valt (of juist niet). Met name Edelman (1971, 1977, 1988) heeft veelvuldig laten zien dat in politiek en bestuur ambiguïteit wordt opgelost door gebeurtenissen een plek te geven in een verhaallijn die uitdraait op een duidelijke plot en moraal. Vertelstrategieën vormen volgens hem de basis voor het media-politieke spektakel waarlangs ambities binnen bereik worden gebracht, met diverse opties waaruit het leiderschap kiezen kan (denk aan celebrity stories, crusade stories of investigation stories).
Ook organiseren is in hoge mate een narratieve praktijk. Dat bestuurders en politici verhalen vertellen, zal niet verbazen. Maar ook managers en medewerkers in organisaties doen dat voortdurend. Veel literatuur hierover concentreert zich rondom het concept van The Storytelling Organization (zie Boje, 1991). Die term verwijst naar onderzoek hoe mensen die werkzaam zijn in organisaties hun cultuur overdragen en in stand houden, namelijk door het vertellen van verhalen. Leden van organisaties geven voortdurend ‘story performances’ in hun omgang met anderen, waardoor ze met een beroep op eigen ervaring kennis en inzicht overdragen. Door middel van verhalen wordt geheugen opgebouwd waar in organisaties op teruggevallen is.
Behalve politici en bestuurders of managers en medewerkers doen ook adviseurs veelvuldig een beroep op verhalen. Door ‘story lines’ te ontwikkelen geven ze zicht op wat het probleem is, wat achterliggende oorzaken zijn en wie er verantwoordelijk moet worden geacht voor de aanpak ervan. Bij adviseren worden verhalen gebruikt om in onzekere en onoverzichtelijke situaties waarin geen overeenstemming is over hoe het zit en wat er nodig is, een gedeeld beeld te ontwikkelen en richting te zoeken. Denk aan het verhaal van de ‘tragedy of the commons’, al wordt de narratieve structuur hiervan niet altijd meer herkend.
De narratieve dimensie
Dit klinkt allemaal nog vrij abstract, maar de narratieve dimensie in dit soort praktijken is aan de hand van een klein verhaal vrij eenvoudig inzichtelijk te maken. Zo was ik zelf als ‘critical friend’ betrokken bij de organisatieverandering in een gemeente waar onder andere is nagedacht over kernwaarden (denk aan waarden als ‘warm’, ‘betrokken’ en ‘ondernemend’). Wat natuurlijk niet echt helpt om die kernwaarden te laten leven en een plek te geven in de professionele praktijk is ze op te schrijven, mensen te dwingen ze uit hun hoofd te leren of door ze in toetsbare maatstaven te operationaliseren, gedragscodes op te stellen en dan het handelen van mensen hierop te monitoren. Dat lokt alleen maar cynisme uit. Zoals ik iemand flauw grappend hoorde zeggen: ‘Ga jij maar eens warm en betrokken koffie halen en doe dat meteen maar op een ondernemende manier door ook voor de collega’s wat te drinken mee te nemen.’ Als je kernwaarden een plek wil geven in de organisatie moet je ze niet vervatten in jubeljargon of blije boodschappen, maar mensen elkaar laten vertellen over professionele praktijken waaruit duidelijk kan worden wat de kernwaarden behelzen en ook hoe lastig het soms is ernaar te handelen, bijvoorbeeld omdat een afweging van waarden vereist is. Dat lukt pas als er een moeder in beeld komt die met een honkbalknuppel en twee kleine kinderen aan de balie staat en keihard scheldend een uitkering eist; iemand waarvan je weet dat ze eerder de boel heeft voorgelogen, terwijl je tegelijk beseft dat de kinderen van dat verwerpelijke gedrag niet de dupe mogen worden. Zo’n klein verhaal kan waarden tot leven brengen en helpen betekenis geven aan besturen, organiseren en adviseren.
Bron: Woorden wisselen
Door: Mark van Twist
