Cabaret en comedy zijn op een gegeven moment in de scorehoek terechtgekomen, allereerst door alle foute Ome Jans die een tekort aan aandacht hebben. In de tweede plaats door het overweldigende aanbod van cabaretiers, het verdienmodel van theaters en het competitieve element van de vier landelijke cabaretfestivals (Amsterdam, Rotterdam, Leiden en Groningen) die elk jaar vier nieuwe winnaars afleveren. Ik zit 35 jaar in het vak van humor en heb dus 140 winnaars voorbij zien komen. Er is de afgelopen jaren een heuse lachindustrie ontstaan.
Ergens in deze tijd is het mooie woord ‘grapdichtheid’ ontstaan. De Britse komiek Peter Kay is hierin een absolute legende. Hij heeft een gemiddelde grapdichtheid van acht lachen per minuut. Dat is echt uitzonderlijk briljant. Dat is elke zeven seconden een lach, en dat in een zaal met 21.000 toeschouwers (AO Arena, Manchester).
Het heroïsche schrijfteam van Seth Meyers (Late Night with Seth Meyers) – bestaand uit 16 genieën vol cafeïne – tovert het dagelijks nieuws elke dag om in 100 grappen. Van die 100 grappen zijn er tegen de middag nog 80 over en daarvan nog 25 tijdens de generale, en uiteindelijk komen er iets van 12 grappen in een set van 7 minuten. In comedyclubs en televiesieshows in Amerika moet de gemiddelde grapdichtheid op zijn minst vier per minuut zijn. Maar humor is meer dan entertainment.
Humor en pijn
De bestaansreden van humor is juist dat er geen humor is, maar drama. Want humor is niet nodig als alles kits is. Je maakt geen humor omdat er al humor is. Je maakt een grap omdat de situatie erom vraagt. Omdat er juist iets niét kits is. Omdat er iets gerepareerd moet worden. Omdat ergens iets tegenover gezet moet worden. Als troost, relativering of een ander perspectief. Of juist als wake-upcall, als knuppel in het hoenderhok, als spiegel, als breekijzer. Humor maak je omdat er pijn is. En je wilt van die pijn af.
Humor heeft een functie. Humor maakt het zware licht, het serieuze luchtig, het saaie leuk, het ingewikkelde simpel en het zure zoet. Lachen en huilen liggen dicht bij elkaar.
Het bestaansrecht van humor is juist dat er géén humor is, maar drama.
Komisch en tragisch tegelijk
De Britse scenarioschrijver Jesse Armstrong schreef de fenomenale serie Succession, een zwarte komedie over macht, over gevangenzitten in familiebanden en erkenning krijgen. Ik heb deze serie astronomisch, existentieel en epic genoemd, en dan nog dekken die termen de lading niet. Het is fenomenaal vanwege de onvoorspelbaarheid, de prachtige karakters en de noodzaak van elke scène. Er zit een enorme vaart in; je zit op het puntje van je stoel te kijken. Over het maken van deze serie zei Armstrong:
‘Wat mij betreft zijn het komische en het tragische onlosmakelijk met elkaar verbonden. Aan de schrijftafel stelden we elkaar geregeld de vraag: “Wat is het grappigste dat nu zou kunnen gebeuren, en daarmee bedoel ik het pijnlijkste?” Of omgekeerd: “Wat is het pijnlijkste dat nu zou kunnen gebeuren, en daarmee bedoel ik het grappigste.”
Grappig uit bittere noodzaak
Je wordt niet geboren met een humorgen. Je komt niet lachend uit je moeder. De meeste artiesten, cabaretiers of comedians zijn grappig geworden uit bittere noodzaak of omdat ze iets anders proberen te compenseren. Vaak zijn het juist de ‘afwijkende’ mensen die van hun ‘afwijking’ hun kracht hebben gemaakt. Dus vanwege geloof, huidskleur, seksuele identiteit of voorkeur. Ook stotteren, een hazenlip of een depressie kun je compenseren met humor of kun je voor je laten werken.
Spike Milligan leed aan een bipolaire stoornis. Periodes van hyperactiviteit wisselde hij af met zware depressies. Ondanks zijn aandoening, of misschien wel dankzij, groeide hij vanaf het begin van de jaren vijftig uit tot een van de productiefste komieken die Groot-Brittannië ooit heeft voortgebracht.
In de cabaret- en comedywereld is inclusiviteit altijd vanzelfsprekend geweest. Heb je je altijd een beetje een buitenbeentje gevoeld? Op het podium mag het. Het podium is voor de onaangepasten. Dat geeft het publiek een gevoel van opluchting en vrijheid. Want wie voelt zich wél normaal? Comedy is schaamteloos eerlijk. En de mogelijkheden zijn eindeloos. Zelfs van je menselijke tekortkomingen zoals je egoïsme, je obsessie, je ongevoeligheid, je narcisme, je onverdraagzaamheid, je verwardheid en je ijdelheid kun je iets maken.
Humor tegenhanger van iets anders
Humor is dus een tegenhanger van iets anders. Dat ‘iets anders’ is pijn: een frustratie, ergernis, vooroordeel, verwachting, ongemakkelijke situatie, spanning die in de lucht hangt enzovoort. Pijn gaat over spanning en moet je heel breed zien:
- het onbekende
- ongemakkelijke situaties
- verwachtingen (sociaal wenselijke antwoorden)
- officiële situaties (huwelijk, prijsuitreiking)
- hoop
- prestaties (sollicitaties, audities, tv-programma’s als The Voice)
- grenzen verkennen/het randje opzoeken
- de boel wakker schudden
- klieren
- taboes
- vooroordelen bevestigen
- de waarheid en de vraag of iets echt is
Daar zit de humor
Al deze vormen kun je als pijn of spanning zien. Waarom is dit belangrijk voor jou als spreker en schrijver?
- We hebben liever oplossingen dan problemen.
- We hebben liever antwoorden dan vragen.
- We hebben liever een klip-en-klaar werkend resultaat of een bewezen effect dan een onderzoek vol onzekerheden, ups and downs en een onbekende afloop.
- We mijden de pijn.
- We schuwen de pijn.
- We stoppen de pijn het liefst zo ver mogelijk weg.
Maar daar zit de humor! Daar zit de grens, datgene wat het daglicht moet zien, het spannende. Daar ligt je taak als schrijver en als spreker. Claudia de Breij zei er dit over: ‘We staan de waarheid te liegen.’ Oftewel: we hebben het over iets wat echt is, maar gaan er theatraal mee vandoor.
Durf dus de pijn in de bek te kijken en maak er een mooi verhaal van. Schuw niet om je onderwerp dicht naar jezelf toe te halen en te graven naar de pijn. Hoe persoonlijker, hoe herkenbaarder.
‘Slechte kunstenaars maken zware dingen zwaar,’ zegt de Vlaamse cartoonist Kamagurka. Het is jouw taak als spreker, kunstenaar, schrijver en mens om het zware licht te maken. Ik wil je inspireren om elk onderwerp, elke boodschap aan te durven. Stephen Rosenfield zegt: ‘Comedy is a man in trouble.’ Dus grijp de pijn aan om er iets moois van te maken.
Bron: Impact maken met humor
Door: Malinca Verwiel
